१ जून : संघर्षमय पिढीचा वाढदिवस!

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

         

१ जून. हा दिवस केवळ एका तारखेपुरता मर्यादित नसून, तो महाराष्ट्रातील सामाजिक आणि शैक्षणिक इतिहासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. गमतीने याला 'शैक्षणिक' किंवा 'सरकारी' वाढदिवस संबोधले जाते, कारण यामागे एक मनोरंजक आणि तितकीच महत्त्वपूर्ण कथा दडलेली आहे. महाराष्ट्रातील सर्वात जास्त लोकांचा वाढदिवस १ जून रोजी साजरा होतो, ही बाब ऐकायला जरी विचित्र वाटली तरी, तिच्या मुळाशी जुन्या काळातील नोंदींच्या पद्धती, सामाजिक परिस्थिती आणि शिक्षणाची ओढ दडलेली आहे. हा दिवस केवळ एका कॅलेंडर तारखेपेक्षा अधिक काहीतरी आहे; तो एका पिढीच्या अनुभवांचे, त्या काळातील प्रशासकीय पद्धतींचे आणि अर्थातच, शिक्षणाच्या मूल्याचे प्रतिबिंब आहे.

         १९८० च्या दशकापर्यंत, भारतात जन्मतारीख आणि मृत्यूच्या नोंदींबाबत फारशी जागरूकता नव्हती. आजही अनेक ग्रामीण भागात जन्माच्या अचूक तारखेची नोंद ठेवण्याची पद्धत म्हणावी तितकी रुढ नाही. तेव्हाच्या काळात मुलांच्या जन्माची तारीख अनेक पालकांच्या लक्षात राहत नसे. जेव्हा ही मुले मोठी होऊन त्यांना शाळेत घालण्याची वेळ येत असे, तेव्हा जन्मतारखेचा प्रश्न उभा राही. नेमकी जन्मतारीख माहीत नसताना, मुलाला शाळेत प्रवेश कसा द्यायचा? त्यावेळी गुरुजींनी एक साधी पण प्रभावी पद्धत अवलंबली होती. ते मुलाला हात वर करायला लावत आणि जर तो हात गुरुजींच्या कानापर्यंत पोहोचला, तर मुलगा शाळेत जाण्याइतका म्हणजे साधारण पाच वर्षांचा झाला असे समजले जाई. ही पद्धत जरी आजच्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून अपुरी वाटली तरी, त्या काळात ती एक व्यावहारिक आणि स्वीकारार्ह उपाय होती.

           जन्मतारखेला तेव्हा फारसे महत्त्व दिले जात नसे, परंतु शाळेत प्रवेशासाठी वयाची अट पूर्ण करणे आवश्यक होते. ही अट पूर्ण करण्यासाठी १ जूनपासून वयाची गणना केली जात असे. यामुळे, सोयीचे व्हावे म्हणून, ज्या मुलांची नेमकी जन्मतारीख माहीत नसे, त्या सर्वांना गुरुजी १ जून ही जन्मतारीख देत असत. शाळेच्या अभिलेखावर आणि प्रवेश नोंदवहीत याच तारखेची नोंद होत असे आणि त्यानंतरच मुलाचा शाळेत प्रवेश निश्चित होत असे. जुन्या काळात शाळेत प्रवेश घेणे आजच्याइतके अवघड नव्हते. कागदपत्रांची किचकिच आणि कठोर नियम तेव्हा नव्हते. पण तरीही, काही अडचणींमुळे १ जून ही जन्मतारीख अनेक मुलांच्या नशिबी आली. ही केवळ एक प्रशासकीय सोय नव्हती, तर एका प्रकारे, समाजाला शिक्षणाकडे प्रवृत्त करण्याचा आणि प्रत्येक मुलाला शाळेत आणण्याचा तो एक प्रयत्न होता.

           ज्यांचे वडील सरकारी नोकरीत असत, त्यांची नोकरी फिरती असे आणि त्यामुळे वारंवार बदल्या होत असत. या गोंधळात महत्त्वाची कागदपत्रे, विशेषतः जन्मतारखेची नोंद असलेली, गहाळ, खराब किंवा जीर्ण होत असत. त्यामुळे शाळेत प्रवेश घेताना किंवा पुढे नोकरीच्या ठिकाणी त्यांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागे. अशा वेळी, मुलाचा जन्म कोणत्याही महिन्यात झालेला असला तरी, सोयीसाठी त्यांची जन्मतारीख १ जूनच केली जात असे. यामागे प्रशासकीय अडचणी, कागदपत्रांची उपलब्धता आणि तत्कालीन नियमांचा अभाव ही कारणे होती. याच कारणामुळे महाराष्ट्रात अनेक लोकांचा वाढदिवस १ जून रोजी साजरा केला जातो आणि हा दिवस 'वाढदिवस दिन' म्हणून ओळखला जाऊ लागला आहे. १ जून रोजी वाढदिवस असणाऱ्या व्यक्तींची संख्या खरोखरच लक्षणीय आहे.

        या तारखेत एक वेगळीच गंमत आहे. एखादा माणूस खरोखरच १ जून रोजी जन्माला आला असेल, तरी अनेक जण त्याच्या वाढदिवसाकडे संशयाच्या नजरेने पाहतात. ही एक प्रकारे या 'सामूहिक' जन्मतारखेची ओळख बनली आहे. अनेक मंत्री, खासदार, आमदार, साहित्यिक आणि इतर अनेक प्रसिद्ध व्यक्तींचे वाढदिवस १ जून रोजीच येतात. यामागे त्यांचे गुरुजी किंवा त्यावेळी झालेली नोंदणी पद्धत हेच कारण असू शकते. ही एक अशी सामाजिक गंमत आहे जी पिढ्यानपिढ्या चालत आली आहे.

        सोशल मीडियाच्या या युगात, १ जूनला या 'सामूहिक' वाढदिवस असलेल्या व्यक्तींवर शुभेच्छांचा वर्षाव होतो. फेसबुक, व्हॉट्सअॅपसारख्या माध्यमांवर आपल्या फ्रेंडलिस्टमधील अनेक लोकांचे वाढदिवस १ जूनला असल्याने, त्यांना शुभेच्छा देण्यात बराच वेळ खर्ची पडतो. ही एक वेगळीच सोशल मीडिया 'चॅलेंज' ठरते. सरकारी कार्यालयांमध्ये तर १ जूनला 'सरकारी वाढदिवस' असेच म्हटले जाते. एक मनोरंजक गोष्ट अशी की, १ जून ही जन्मतारीख असलेले अनेक सरकारी कर्मचारी नियमानुसार आणि नियत वयोमानानुसार ३१ मे रोजी मोठ्या प्रमाणावर सेवानिवृत्त होत असतात. त्यामुळे त्यांना वाढदिवसासोबतच यशस्वी सेवानिवृत्तीच्याही भरभरून शुभेच्छा मिळतात, जो एक सुखद योगायोग आहे. हा योगायोग सेवानिवृत्त होणाऱ्या कर्मचाऱ्यांसाठी एक गोड आठवण बनतो आणि त्यांच्या आयुष्यातील दोन महत्त्वाच्या टप्प्यांचे एकत्र येणे दर्शवतो.

        महान साहित्यिक आणि विनोदी व्यक्तिमत्त्व पु.ल. देशपांडे नेहमी म्हणायचे, "जवळजवळ निम्मा महाराष्ट्र जूनमध्येच जन्माला आला आहे... आणि तोही गुरुजींच्या पुण्याईमुळे!" हे विधान या सामाजिक वास्तवाचे एक उत्तम आणि विनोदी चित्रण आहे. पु.ल. च्या या वाक्यात केवळ विनोद नाही, तर एका पिढीच्या जन्माच्या नोंदीची आणि त्यातून निर्माण झालेल्या एका सामाजिक घटनेची खुबीदार मांडणी आहे. हे विधान केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नसून, भारतातील अनेक राज्यांमध्ये अशीच परिस्थिती पाहायला मिळते. हे एका विशिष्ट प्रशासकीय त्रुटीतून निर्माण झालेले सांस्कृतिक वैशिष्ट्य आहे.

        १ जून हा दिवस केवळ वाढदिवसाचा नसून, तो एका विशिष्ट काळातील शिक्षण पद्धती, कागदपत्रे आणि सामाजिक गरजांचे प्रतीक आहे. ज्यांच्या शाळेच्या दाखल्यावर १ जून ही 'विशेष' जन्मतारीख आहे, त्या सर्वांना हा दिवस त्यांच्या आठवणी जागृत करणारा आणि त्या जुन्या पद्धतीचा गौरव करणारा आहे. त्या काळात संसाधने मर्यादित असतानाही, गुरुजींनी शिक्षण लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी जे प्रयत्न केले, त्याची ही एक प्रकारे पोचपावती आहे. १ जून हा दिवस आपल्याला त्या काळाची आठवण करून देतो, जेव्हा नोंदींचे नियम आजच्या इतके कठोर नव्हते, पण तरीही मुलांचे शिक्षण महत्त्वाचे मानले जात असे.

         या 'सार्वजनिक वाढदिवस दिनाच्या' निमित्ताने, त्या सर्व गुरुजींना आणि त्या काळातील पद्धतींना आदराने आणि कृतज्ञतेने सलाम. शाळेच्या दाखल्यावर १ जून ही 'विशेष' जन्मतारीख असणाऱ्या सर्व व्यक्तींना सार्वजनिक वाढदिवस दिनाच्या मन:पूर्वक शुभेच्छा! तुमचा हा विशेष दिवस, तुमच्या जीवनातील जुन्या आठवणींना उजाळा देणारा आणि त्यासोबतच भविष्याच्या दिशांना नवे रूप देणारा असो!