एसटी : घोषणांचा डोलारा

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

 
महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागाची जीवनवाहिनी आणि शहरी प्रवासाचा अविभाज्य भाग म्हणजे महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ. लालपरी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या एसटीने पिढ्यानपिढ्या कोट्यवधी प्रवाशांना त्यांच्या घरापर्यंत, कामाच्या ठिकाणी किंवा इच्छित स्थळी पोहोचवले आहे. आजही, रेल्वे किंवा खाजगी वाहतुकीची सोय नसलेल्या हजारो गावांमध्ये एसटी हाच एकमेव आधार आहे. अशा या एसटी महामंडळाकडून जेव्हा 'स्मार्ट बस' आणण्याच्या घोषणा केल्या जातात, तेव्हा प्रवाशांच्या मनात आशेचा किरण जागृत होतो. परंतु, याच वेळी दुसरा विचार मनात येतो तो म्हणजे, सध्या अस्तित्वात असलेल्या बसगाड्यांची दुरवस्था, वेळापत्रकातील गोंधळ आणि तंत्रज्ञानाचा अभाव. एका बाजूला भविष्यातील स्वप्ने रंगवली जात असताना, दुसऱ्या बाजूला वर्तमानातील समस्यांनी प्रवाशांना ग्रासले आहे. हा विरोधाभास केवळ विसंगतच नाही, तर तो एस. टी. महामंडळाच्या ढिसाळ कारभारावर आणि नियोजनातील त्रुटींवर प्रकाश टाकतो.

            आजचे युग हे तंत्रज्ञानाचे आहे. प्रत्येक क्षेत्रात नवनवीन तंत्रज्ञान आत्मसात करून सेवा अधिक प्रभावी आणि ग्राहकस्नेही बनवण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. एस. टी. महामंडळही या स्पर्धेत मागे राहू नये, यासाठी 'स्मार्ट बस'ची संकल्पना मांडली जात आहे. या स्मार्ट बसमध्ये जीपीएस ट्रॅकिंग, वायफाय, सीसीटीव्ही कॅमेरे, प्रवाशांना बसची माहिती देणारे डिजिटल डिस्प्ले आणि ऑनलाइन तिकीट बुकिंगसारख्या सुविधा असतील अशी अपेक्षा आहे. ऐकायला हे सर्व खूप आकर्षक वाटते. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून प्रवासाचा अनुभव अधिक सुखकर बनवणे हे निश्चितच कौतुकास्पद आहे. परंतु, जेव्हा आपण या घोषणांच्या पलीकडे जाऊन सध्याच्या परिस्थितीकडे पाहतो, तेव्हा हे सर्व केवळ एक मृगजळच तर नाही ना, अशी शंका येते. भविष्यकालीन योजना मांडणे महत्त्वाचे आहे, पण त्या प्रत्यक्षात आणण्याची क्षमता आणि इच्छाशक्ती दोन्ही असणे आवश्यक आहे. केवळ घोषणांनी नव्हे, तर त्यांच्या अंमलबजावणीनेच प्रवाशांचा विश्वास जिंकता येतो.

           स्मार्ट बस येण्याची वाट पाहण्याऐवजी, आजच्या प्रवाशांना त्यांच्या रोजच्या प्रवासात कोणत्या समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे, हे पाहणे महत्त्वाचे आहे. आजही अनेक एस. टी. बसेस जुनाट, खिळखिळ्या आणि धोकादायक अवस्थेत धावत आहेत. तुटलेल्या सीट्स, गळक्या छप्परे, आवाज करणारे दरवाजे, आणि अपुऱ्या सुविधा हे नित्याचेच झाले आहे. पावसाळ्यात बसमध्ये पाणी टपकणे, हिवाळ्यात थंडीने कुडकुडणे आणि उन्हाळ्यात उकाड्याने हैराण होणे, हे प्रवाशांच्या पाचवीला पुजले आहे. काही बसमध्ये तर दिव्यांचीही सोय नसते, ज्यामुळे रात्रीच्या प्रवासात प्रवाशांना अंधारातच प्रवास करावा लागतो. या दुरवस्थेमुळे प्रवाशांच्या जीवाला धोका निर्माण होतो आणि त्यांचा प्रवास अधिकच कष्टदायक बनतो. नवीन बस खरेदीसाठी निधीची कमतरता आणि असलेल्या बसच्या देखभालीकडे दुर्लक्ष, ही या दुरवस्थेची प्रमुख कारणे आहेत. प्रवाशांची सुरक्षा आणि आराम यावर थेट परिणाम होत असतानाही, या गंभीर प्रश्नांकडे वर्षानुवर्षे दुर्लक्ष केले जात आहे.

           एस. टी. प्रवासातील सर्वात मोठी अनिश्चितता म्हणजे वेळापत्रकाचा गोंधळ. बस कधी सुटेल आणि इच्छित स्थळी कधी पोहोचेल, याचा प्रवाशांना थांगपत्ता नसतो. अनेकदा बस नियोजित वेळेपेक्षा खूप उशिरा सुटतात किंवा काही वेळा अचानक रद्दही होतात. यामुळे प्रवाशांना तासन्तास बसस्थानकावर वाट पाहत बसावे लागते, ज्यामुळे त्यांचे वेळ आणि नियोजन दोन्ही कोलमडून पडते. ग्रामीण भागात तर परिस्थिती आणखीनच बिकट असते. जिथे दिवसातून केवळ एक किंवा दोनच बससेवा उपलब्ध असते, तिथे बस उशिरा आल्यास किंवा रद्द झाल्यास प्रवाशांना मोठा मनस्ताप होतो. नोकरदार, विद्यार्थी आणि रुग्णांसाठी तर हे वेळापत्रकाचे दुर्भिक्ष अत्यंत त्रासदायक ठरते. पूर्वनियोजन करूनही, एसटीच्या अनिश्चिततेमुळे त्यांचे महत्त्वाचे कामे थांबून जातात. बसस्थानकांवरील डिस्प्लेवर बसची नेमकी वेळ दाखवली जात नाही, आणि चौकशी केंद्रातूनही अनेकदा समाधानकारक उत्तर मिळत नाही, ही वस्तुस्थिती आहे.

          'स्मार्ट बस'च्या घोषणेसोबतच बसचे लोकेशन ट्रॅकिंग सुरू करण्याची घोषणाही अनेकदा करण्यात आली आहे. प्रवाशांना त्यांच्या मोबाईलवर बसचे सध्याचे स्थान, अपेक्षित वेळ आणि इतर माहिती उपलब्ध करून देण्याचे आश्वासन देण्यात आले होते. हे निश्चितच एक स्वागतार्ह पाऊल असते, ज्यामुळे प्रवाशांची अनिश्चितता कमी होऊन त्यांना नेमकी माहिती मिळाली असती. परंतु, आजमितीस यापैकी कोणतीही घोषणा प्रत्यक्षात आलेली नाही. प्रवाशांना अजूनही बस कधी येणार, याचा अंदाज घेण्यासाठी बसस्थानकावरील चौकशी केंद्रावर किंवा वाहक-चालकांना विचारपूस करण्याशिवाय पर्याय नाही. तंत्रज्ञानाचा वापर करून प्रवाशांना ही मूलभूत माहिती उपलब्ध करून देणे हे महामंडळासाठी फारसे कठीण नसावे, परंतु इच्छाशक्तीचा अभाव आणि अंमलबजावणीतील सुस्ती यामुळे हे आश्वासन हवेतच विरले आहे. डिजिटल युगातही प्रवाशांना बस कुठे आहे याची माहिती सहज उपलब्ध न होणे, हे महामंडळाच्या उदासीनतेचे द्योतक आहे.

           एस. टी. महामंडळाच्या या दुरवस्थेमागे अनेक कारणे आहेत. प्रामुख्याने, राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव आणि आर्थिक दुर्बलता ही दोन प्रमुख कारणे आहेत. एस. टी. महामंडळाला अनेक वर्षे तोट्यात चालवावे लागत आहे. कर्मचाऱ्यांचे वेतन, इंधनाचा खर्च आणि बसच्या देखभालीसंदर्भातील खर्च यांचा ताळमेळ बसत नाही. शासनाकडून मिळणाऱ्या अपुऱ्या निधीमुळे नवीन बस खरेदी करणे किंवा जुन्या बसची दुरुस्ती करणे हे महामंडळाला शक्य होत नाही. याचा थेट परिणाम प्रवासी सेवेच्या गुणवत्तेवर होतो. याव्यतिरिक्त, प्रशासकीय निष्क्रियता आणि नियोजनाचा अभाव ही देखील मोठी समस्या आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून सेवा सुधारण्याची आणि प्रवाशांना चांगल्या सुविधा देण्याची क्षमता महामंडळात असतानाही, केवळ इच्छाशक्तीच्या अभावामुळे आणि उदासीनतेमुळे या सुधारणा प्रत्यक्षात येत नाहीत. स्मार्ट बस आणि लोकेशन ट्रॅकिंगसारख्या योजना केवळ कागदावरच राहतात आणि त्यांच्या अंमलबजावणीकडे दुर्लक्ष केले जाते, ज्यामुळे कोट्यवधी प्रवाशांचा दैनंदिन प्रवास कठीण होतो.

            एस. टी. महामंडळाची आजची स्थिती चिंताजनक असली तरी, पूर्णपणे निराशाजनक नाही. एस. टी. ला अजूनही महाराष्ट्राच्या सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्थेचा अविभाज्य भाग बनवून ठेवण्याची क्षमता आहे. यासाठी सर्वप्रथम, केवळ घोषणा न करता, त्या घोषणांची प्रभावी अंमलबजावणी होणे आवश्यक आहे. आर्थिक स्थैर्य प्राप्त करण्यासाठी शासनाने अधिक निधी उपलब्ध करून देणे आणि महामंडळाने खर्च नियोजनात सुधारणा करणे आवश्यक आहे. त्याचबरोबर, जुनाट बसची तातडीने दुरुस्ती करणे किंवा त्यांना सेवेतून काढून नवीन बस आणणे आवश्यक आहे. वेळापत्रकाचे कठोरपणे पालन करण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आणि अनिश्चितता दूर करणे आवश्यक आहे. लोकेशन ट्रॅकिंग आणि इतर प्रवाशांसाठी उपयुक्त तंत्रज्ञानाचा वापर त्वरित सुरू करणे आवश्यक आहे. 

          एसटी महामंडळाला केवळ एक वाहतूक संस्था म्हणून न पाहता, ती एक सामाजिक जबाबदारी म्हणून पाहिली पाहिजे. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातील नागरिकांना सुरक्षित, सोयीस्कर आणि वेळेवर प्रवासाची सुविधा देणे हे महामंडळाचे कर्तव्य आहे. 'स्मार्ट बस'च्या घोषणांना प्रत्यक्षात आणण्यासाठी आधी सध्याच्या बसगाड्यांची दुरवस्था सुधारणे, वेळापत्रकातील गोंधळ मिटवणे आणि प्रवाशांना मूलभूत सुविधा पुरवणे आवश्यक आहे. केवळ घोषणांनी नव्हे, तर कृतीनेच एसटी महामंडळ पुन्हा प्रवाशांचा विश्वास संपादन करू शकेल आणि खऱ्या अर्थाने 'स्मार्ट' बनू शकेल. महाराष्ट्राची लालपरी पुन्हा एकदा तिच्या पूर्वीच्या वैभवाला प्राप्त करो, हीच अपेक्षा!