शिवराज्याभिषेक : हिंदवी स्वराज्याचा डंका!

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ रायगडचा डंका ⬉

            
आज आपण एका अशा दिवसाचे स्मरण करत आहोत, ज्याने महाराष्ट्राच्या इतिहासालाच नव्हे, तर भारताच्या भविष्यालाही एक नवी दिशा दिली. ६ जून १६७४ साली रायगडाच्या सर्वोच्च शिखरावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जेव्हा स्वतःला राज्याभिषेक करवून घेतला, तेव्हा तो केवळ एक धार्मिक विधी नव्हता, किंवा केवळ एका राजाचा औपचारिक थाट नव्हता. तो होता हजारो वर्षांच्या पारतंत्र्याच्या काळोखाला छेद देणारा एक तेजस्वी सूर्योदय! तो होता एका अचेतन समाजाला जागृत करणारा, परकीय जोखडातून मुक्त होऊन 'आपले राज्य' (स्वराज्य) स्थापन करण्याच्या ध्येयाचा सिंहनाद. हा दिवस केवळ महाराष्ट्राच्याच नव्हे, तर प्रत्येक भारतीयाच्या मनात स्वाभिमान, स्वातंत्र्य आणि आत्मनिर्भरतेची मशाल पेटवणारे एक अविस्मरणीय पर्व आहे. चला तर मग, या ऐतिहासिक सोहळ्याच्या प्रत्येक पैलूचा वेध घेऊया.

                छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या पराक्रमाने अनेक लढाया जिंकल्या, मोगल आणि आदिलशाहीसारख्या बलाढ्य सत्तांना नमवले. त्यांनी अनेक किल्ले जिंकले, मावळ्यांना एकत्र केले आणि एका नवीन शक्तीचा उदय केला. पण तरीही, त्यांच्या या पराक्रमाला आणि त्यांच्या राज्याला कायदेशीर मान्यता नव्हती. आसपासचे सुलतान, राजे-महाराजे त्यांना 'राजा' म्हणून स्वीकारायला तयार नव्हते. या परिस्थितीचे गांभीर्य महाराजांनी अचूक ओळखले. त्यांना कळून चुकले होते की, केवळ लढाया जिंकून किंवा प्रदेश जिंकून सार्वभौमत्व मिळत नाही, तर त्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक आहे. हा राज्याभिषेक मराठा राज्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळवून देईल, प्रजेमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करेल आणि महाराजांना विधिवत राजा म्हणून प्रस्थापित करेल हे त्यांनी हेरले. ही त्यांची दूरदृष्टी होती, जी केवळ युद्ध जिंकण्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर भविष्यातील स्वराज्याची भक्कम पायाभरणी करणारी होती.

                राज्याभिषेकासाठी महाराजांनी रायगडाची निवड केली. रायगड हा केवळ एक किल्ला नव्हता, तर तो त्यांच्या पराक्रमाचे, त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि त्यांच्या दृढनिश्चयाचे प्रतीक होता. त्याची नैसर्गिक तटबंदी, सामरिक महत्त्व आणि राजधानीसाठी असलेली उपयुक्तता यामुळे रायगड हेच राज्याभिषेकाचे केंद्र बनले. राज्याभिषेकाची तयारी ही एखाद्या भव्य यज्ञाप्रमाणे होती. काशीहून गागाभट्ट या धर्मशास्त्राच्या प्रकांड पंडितांना निमंत्रित करण्यात आले. हजारो लोक रायगडावर जमले होते – विविध प्रांतांचे राजे, सरदार, व्यापारी, सामान्य प्रजाजन, अभ्यासक. त्यांच्या निवासाची, भोजनाची आणि इतर सर्व सोयींची चोख व्यवस्था करण्यात आली होती. पवित्र नद्यांचे पाणी, मौल्यवान रत्ने, शस्त्रे, ध्वज, छत्र, चामर आणि सिंहासनासाठी लागणाऱ्या सर्व वस्तू मोठ्या काळजीपूर्वक जमा करण्यात आल्या होत्या. हा केवळ एक विधी नव्हता, तर तो एका स्वतंत्र राज्याच्या जन्माचा सोहळा होता, ज्यात प्रत्येक घटकाचा सहभाग होता.

                ज्येष्ठ शुद्ध त्रयोदशी, शके १५९६ म्हणजेच ६ जून १६७४ रोजी तो ऐतिहासिक क्षण आला. पहाटेच्या मंगलवेळी महाराजांनी पवित्र स्नान करून, कुलदेवतेची पूजा करून, सर्व विधीवत तयारी केली. त्यानंतर, सिंहगर्जनेप्रमाणे त्यांनी सुवर्णालंकारयुक्त सिंहासनावर आरोहण केले. गागाभट्टांच्या मंत्रोच्चारांनी रायगड दुमदुमून गेला. पवित्र जलाचा अभिषेक, राजमुकुट धारण करणे, छत्र-चामर धारण करणे आणि राजदंड हाती घेणे, या प्रत्येक क्रियेतून महाराजांच्या सार्वभौमत्वाची घोषणा होत होती. यावेळी महाराजांनी आपल्या प्रजेचे रक्षण करण्याची, न्याय देण्याची आणि स्वराज्याची अखंड सेवा करण्याची प्रतिज्ञा घेतली. या प्रतिज्ञेतून त्यांच्या लोककल्याणकारी राज्याच्या संकल्पनेचे दर्शन घडते. या सोहळ्यानंतर महाराजांनी अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना केली. प्रत्येक मंत्र्याला विशिष्ट जबाबदारी नेमून देऊन त्यांनी प्रशासकीय यंत्रणा अधिक कार्यक्षम केली. हे अष्टप्रधान मंडळ म्हणजे आधुनिक मंत्रिमंडळाची संकल्पनाच होती, जी महाराजांच्या प्रशासकीय कौशल्याची साक्ष देते.

              शिवराज्याभिषेक केवळ एका दिवसाचा सोहळा नव्हता, तर त्याचे दूरगामी आणि व्यापक परिणाम झाले. यामुळे मराठा साम्राज्याला कायदेशीर आणि सार्वभौम राज्याचा दर्जा मिळाला. यापुढे शिवाजी महाराज हे एक विधिवत राजा म्हणून ओळखले गेले. मराठा साम्राज्याची राजकीय आणि धार्मिक ओळख निर्माण झाली. परकीय सत्तेला आव्हान देणारे आणि स्वधर्माचे रक्षण करणारे एक राज्य म्हणून ते उदयास आले. महाराजांनी आपली स्वतंत्र प्रशासकीय व्यवस्था, महसूल पद्धती, न्याय व्यवस्था आणि स्वतःचे 'होन' हे चलन सुरू केले. 'राज्याभिषेक शक' ही नवीन कालगणना सुरू झाली, जी त्यांच्या स्वतंत्र राज्याच्या घोषणेचे प्रतीक होती. राज्याभिषेकामुळे प्रजेमध्ये प्रचंड आत्मविश्वास आणि अस्मिता निर्माण झाली. आपण आता एका स्वतंत्र राजाचे प्रजाजन आहोत, ही भावना त्यांच्यात रुजली आणि तीच त्यांना पुढील संघर्षांसाठी प्रेरणा देणारी ठरली. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा केवळ एक ऐतिहासिक घटना नसून, तो स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि स्वराज्यासाठी लढण्याची जिद्द देणारे एक चिरंतन प्रेरणास्थान आहे. आजही हा सोहळा आपल्याला आपल्या गौरवशाली इतिहासाची आणि छत्रपतींच्या दूरदृष्टीची आठवण करून देतो.

             आजही जेव्हा आपण शिवराज्याभिषेक सोहळ्याचे स्मरण करतो, तेव्हा आपल्याला केवळ इतिहासातील एका घटनेची आठवण होत नाही, तर 'स्वराज्य' या संकल्पनेचे महत्त्व पुन्हा एकदा अधोरेखित होते. महाराजांनी स्थापन केलेले स्वराज्य हे केवळ भौगोलिक प्रदेशापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते न्याय, समानता, सहिष्णुता आणि लोककल्याण या मूल्यांवर आधारित होते. आजच्या काळात, जेव्हा आपण विविध आव्हानांना सामोरे जात आहोत, तेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक सोहळा आपल्याला आत्मनिर्भरता, दूरदृष्टी आणि दृढनिश्चय शिकवतो. आपल्या देशाला आणि समाजाला सक्षम बनवण्यासाठी, 'स्वराज्य' या संकल्पनेचा स्वीकार करून प्रत्येक नागरिकाने आपल्या भूमिकेतून योगदान देणे हीच महाराजांना खरी आदरांजली ठरेल. कारण, 'स्वराज्य' हे केवळ एकदा मिळवून थांबायचे नसते, तर ते नित्यनेमाने जपावे लागते आणि वाढवावे लागते!