विद्यार्थी प्रयोगशाळेतील 'गिनीपिग' नव्हे!

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

आपल्या चिमुकल्यांचे भविष्य घडवण्याचे स्वप्न पाहणारे पालक आणि समाज म्हणून आपण कुठे जात आहोत, याचा अंतर्मुख होऊन विचार करण्याची वेळ आली आहे. आज महाराष्ट्राच्या शिक्षण पद्धतीवर एक गंभीर प्रश्नचिन्ह उभे राहिले आहे. लहानग्यांना ज्ञानार्जनाचे साधन न मानता, केवळ 'प्रयोगशाळेतील गिनीपिग' बनवले जात आहे. 'गिनीपिग' हा मूळतः एक लहानसा प्राणी आहे, ज्याचा उपयोग वैज्ञानिक संशोधनासाठी, म्हणजेच औषधे किंवा विविध प्रक्रियांचा मानवी शरीरावर काय परिणाम होतो हे तपासण्यासाठी प्रयोगशाळेत केला जातो. जेव्हा आपण लहान मुलांना 'गिनीपिग' म्हणतो, तेव्हा याचा अर्थ असा होतो की, त्यांना शिक्षण पद्धतीतील नवनवीन धोरणे आणि बदलांचे परिणाम तपासण्यासाठी 'प्रयोगाचे विषय' बनवले जात आहे. त्यांच्या नैसर्गिक विकासाचा, मानसिक आरोग्याचा किंवा त्यांच्या इच्छा-आकांक्षांचा विचार न करता, त्यांच्यावर हे प्रयोग लादले जातात, जणू काही त्यांना भावभावना नाहीत.

        शिक्षण पद्धतीत बदल आवश्यक आहेत, यात शंका नाही. काळाबरोबर चालण्यासाठी, आधुनिक जगाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी अभ्यासक्रमात, अध्यापन पद्धतीत नवनवीन प्रयोग व्हायलाच हवेत. पण हे प्रयोग नेमके कोणासाठी? त्यांचा मूळ उद्देश काय? आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, हे प्रयोग करताना आपल्या लहान मुलांचा नैसर्गिक विकास, त्यांचे बालपण, त्यांचे मानसिक आरोग्य याचा किती विचार केला जातो? दुर्दैवाने, या प्रश्नांची उत्तरे समाधानकारक नाहीत. अनेकदा असे दिसते की, हे बदल केवळ कागदावर चांगले दिसण्यासाठी, 'आम्ही काहीतरी वेगळे करत आहोत' हे दाखवण्यासाठी केले जातात. शिक्षण क्षेत्रातील तज्ज्ञांचा, अनुभवी शिक्षकांचा, पालकांचा आणि खुद्द विद्यार्थ्यांचा दृष्टिकोन विचारात न घेता, केवळ वरच्या स्तरावर घेतलेले निर्णय लहान मुलांवर लादले जातात.

         आजच्या स्पर्धात्मक युगात मुलांना 'हुशार' बनवण्याच्या नादात त्यांचे बालपण हिरावून घेतले जात आहे. सकाळी लवकर उठून शाळेची तयारी, शाळेत तासन्तास बसून पुस्तकी ज्ञान ग्रहण करणे, शाळा सुटल्यावर लगेच ट्यूशन किंवा क्लासला धावणे, आणि रात्री उशिरापर्यंत गृहपाठ करणे, हे त्यांच्या नित्यक्रमाचे अविभाज्य भाग बनले आहेत. त्यांच्या खांद्यावर दप्तराचे ओझे वाढत आहे, आणि मनावर अभ्यासाचे ओझे. खेळायला वेळ नाही, कुटुंबासोबत मनसोक्त गप्पा मारायला वेळ नाही, किंवा आपल्या आवडीनिवडी जोपासायलाही वेळ नाही. असे शिक्षण त्यांना केवळ यंत्रमानव बनवेल, संवेदनशील व्यक्ती नाही. त्यांची कल्पनाशक्ती, त्यांची जिज्ञासा, त्यांचे नैसर्गिक कुतूहल या गोष्टींना वाव मिळत नाही. मग अशा परिस्थितीत, ते गिनीपिग नाहीत तर काय आहेत? ज्यांच्यावर वेगवेगळे शैक्षणिक प्रयोग करून पाहिले जातात, ज्यांच्याकडून विशिष्ट साचेबद्ध प्रतिक्रिया अपेक्षित असतात, असे निर्जीव प्राणीच ते बनत चालले आहेत.

         या साऱ्याला शिक्षणाचे बाजारीकरणही मोठ्या प्रमाणात जबाबदार आहे. मुलांच्या भविष्याची भीती दाखवून पालकांकडून हजारो रुपये उकळले जातात. प्रत्येक नवीन शैक्षणिक धोरण, प्रत्येक नवीन पुस्तक, प्रत्येक नवीन ॲप हे नवनवीन व्यवसायांना जन्म देते. या व्यावसायिकांचे हितसंबंध मुलांच्या भवितव्यापेक्षा जास्त महत्त्वाचे ठरतात. 'मुलांनी हे केलेच पाहिजे, तरच त्यांना भविष्य आहे,' असे एक भीतीचे वातावरण निर्माण केले जाते. या दबावाखाली पालकही मग मुलांना या स्पर्धेत ढकलतात, कारण पर्याय दिसत नाही. यात सर्वात जास्त भरडला जातो तो निरागस जीव, ज्याला या साऱ्याचा अर्थही कळत नाही. त्याच्या शारीरिक आणि मानसिक विकासावर याचा नकारात्मक परिणाम होतो, ज्यामुळे दीर्घकाळासाठी अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात.

       शिक्षणाचे धोरण ठरवणाऱ्यांनी हे लक्षात घ्यायला हवे की, ही लहान मुले केवळ आकडेवारी नाहीत. ती भविष्याची बीजे आहेत, ज्यांना योग्य पोषण आणि मोकळी जागा मिळाली तरच ती विशाल वृक्षात रूपांतरित होऊ शकतील. प्रत्येक धोरण ठरवताना, त्याचा प्रत्यक्ष जमिनीवरील परिणाम काय होईल, याचा सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे. शिक्षकांना विश्वासात घेणे, पालकांच्या भावना समजून घेणे, आणि मुलांचे आरोग्य व मानसिक स्थिती यांचा विचार करणे हे त्यांच्या प्राधान्यक्रमावर असायला हवे. समाज म्हणूनही आपली जबाबदारी आहे. केवळ शिक्षण पद्धतीला दोष देऊन उपयोग नाही. आपणही आपल्या अपेक्षांवर नियंत्रण ठेवले पाहिजे. मुलांना केवळ गुण मिळवण्यासाठी नाही, तर माणूस म्हणून घडवण्यासाठी शिक्षण द्यायला हवे. त्यांच्या आवडीनिवडी, त्यांच्या क्षमता ओळखून त्यांना प्रोत्साहन द्यायला हवे. शिक्षण म्हणजे केवळ पुस्तकी ज्ञान नाही, तर ते जीवन कौशल्ये शिकवणारे माध्यम आहे, जे त्यांना एक यशस्वी आणि समाधानी आयुष्य जगण्यास मदत करेल.

        या गंभीर स्थितीवर मात करण्यासाठी अनेक स्तरांवर बदल घडवून आणणे आवश्यक आहे. शिक्षण पद्धती ही खऱ्या अर्थाने बालककेंद्री असावी. मुलांच्या विकासाच्या टप्प्यानुसार अभ्यासक्रम असावा. खेळाच्या माध्यमातून, अनुभवातून शिक्षण देण्यावर भर दिला पाहिजे. यामुळे मुलांना शिकण्यात आनंद मिळेल आणि त्यांचे नैसर्गिक कुतूहल टिकून राहील. शिक्षकांना आधुनिक अध्यापन पद्धतींचे योग्य प्रशिक्षण मिळावे. त्यांना अभ्यासक्रमात लवचिकता आणण्याचे स्वातंत्र्य द्यावे, जेणेकरून ते प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या गरजेनुसार शिकवू शकतील. शिक्षकांना केवळ अभ्यासक्रम पूर्ण करण्याचे साधन न मानता, मुलांच्या विकासातील महत्त्वाचे भागीदार मानले पाहिजे. केवळ परीक्षा आणि गुणांवर आधारित मूल्यांकन पद्धती बदलली पाहिजे. विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाचे, त्यांच्या कलागुणांचे, त्यांच्या सामाजिक कौशल्यांचेही मूल्यांकन झाले पाहिजे. यामुळे मुलांवरील अनावश्यक ताण कमी होईल आणि ते स्वतःच्या क्षमता ओळखू शकतील. पालकांमध्ये शिक्षणाचे खरे महत्त्व, मुलांचे बालपण आणि त्यांच्या मानसिक आरोग्याचे महत्त्व याबाबत प्रबोधन करणे आवश्यक आहे. पालकांनी मुलांवर अवाजवी अपेक्षांचे ओझे लादू नये, यासाठी त्यांना मार्गदर्शन केले पाहिजे. शिक्षण धोरणे ठरवताना त्यात पारदर्शकता असावी. तज्ञ, पालक, शिक्षक आणि सामाजिक कार्यकर्ते यांचा सहभाग असावा. निर्णय घेताना सर्वांचे मत विचारात घेतले जावे, जेणेकरून धोरणे अधिक प्रभावी आणि मुलांच्या हिताची ठरतील.

        महाराष्ट्राची भावी पिढी ही 'गिनीपिग' नसून, देशाचे उज्ज्वल भविष्य आहे. त्यांना योग्य संधी, सुरक्षित वातावरण आणि आनंदी बालपण मिळणे हा त्यांचा हक्क आहे. या हक्कासाठी आज आपल्याला सर्वांनी एकत्र येऊन आवाज उचलण्याची गरज आहे. अन्यथा, ज्ञानाचे मंदिर ही प्रयोगशाळा बनेल आणि त्यात आपल्या चिमुकल्यांचे बालपण कायमचे हरवून जाईल.