गडकिल्ले : उपेक्षेचे आगर

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

       
महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासाचे अक्षय भांडार असलेले गड-किल्ले आज उपेक्षेच्या गर्तेत शेवटच्या घटका मोजत आहेत. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अजोड पराक्रमाचे, दूरदृष्टीचे आणि कुशल राज्यकारभाराचे साक्षीदार असलेले हे दुर्ग आज आपल्या दुर्दशेवर अश्रू ढाळत आहेत. ही केवळ दगडांची स्मारके नाहीत, तर ती आपल्या अस्मितेची आणि संस्कृतीची प्रतीकं आहेत. या गड-किल्ल्यांकडे होणारे दुर्लक्ष हे केवळ ऐतिहासिक वास्तूंचा ऱ्हास नाही, तर आपल्या भावी पिढ्यांसाठी इतिहासाचे दरवाजे बंद करण्यासारखे आहे.

         सह्याद्रीच्या कड्यांवर, दऱ्याखोऱ्यांत डौलाने उभे असलेले हे गड-किल्ले म्हणजे शिवाजी महाराजांच्या रणनीतीचे आणि शौर्याचे मूर्तिमंत दर्शन. प्रतापगड, रायगड, सिंहगड, तोरणा, शिवनेरी यांसारख्या प्रत्येक किल्ल्याला स्वतःचा एक देदीप्यमान इतिहास आहे. या किल्ल्यांच्या तटबंदीतून, बुरुजांमधून, चोरवाटांमधून आजही शिवकालीन युद्धांचे, महाराजांच्या पराक्रमाचे आणि मावळ्यांच्या निष्ठेचे पडघम ऐकू येतात असे वाटते. या किल्ल्यांनी अनेक लढाया पाहिल्या, अनेक स्वराज्याची स्वप्ने पूर्ण होताना पाहिली. त्यांनी स्वराज्य स्थापनेच्या संघर्षाचे प्रत्येक पाऊल अनुभवले आहे. त्यामुळेच, हे गड-किल्ले केवळ ऐतिहासिक वास्तू नसून, ते आपल्या प्रेरणांचे स्रोत आहेत.

         आज मात्र याच किल्ल्यांवर भयाण शांतता पसरलेली दिसते. काही मोजक्या किल्ल्यांवर पर्यटकांची वर्दळ असली तरी, बहुतांश गड-किल्ले अंधारलेल्या आणि उपेक्षित अवस्थेत आहेत. त्यांची तटबंदी ढासळत आहे, बुरुज कोसळत आहेत, पाण्याची टाकी गाळाने भरली आहेत, वाटा धोकादायक झाल्या आहेत आणि अनेक ठिकाणी तर झाडेझुडपे वाढून किल्ले नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत. शासकीय उदासीनता, निधीची कमतरता आणि जनतेची अनास्था यामुळे हे ऐतिहासिक ठेवा हळूहळू नाहीसा होत चालला आहे. अनेक किल्ल्यांवर अवैध बांधकामे, अतिक्रमणे आणि प्लास्टिक कचऱ्याचे ढिगारे पाहायला मिळतात. इतिहासाच्या या पावन भूमीला आपण अक्षरशः कचराकुंडीचे स्वरूप दिले आहे. ही स्थिती अत्यंत वेदनादायक आणि लाजिरवाणी आहे. ज्या किल्ल्यांवरून एकेकाळी स्वराज्याचा कारभार चालत होता, जिथे मावळ्यांच्या तलवारींची चमक दिसे, तिथे आज ही दुर्दशा पाहताना मन हेलावून जाते.

         गड-किल्ल्यांचे संवर्धन ही केवळ ऐतिहासिक जबाबदारी नाही, तर ती आपली नैतिक आणि सांस्कृतिक जबाबदारी आहे. या किल्ल्यांमधून आपल्याला नेतृत्व, धैर्य, दूरदृष्टी, त्याग आणि राष्ट्रप्रेम यासारख्या अनेक मूल्यांची शिकवण मिळते. जर आपण हे किल्ले जपले नाहीत, तर आपल्या भावी पिढ्या या महान इतिहासापासून वंचित राहतील. त्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञान मिळेल, पण या इतिहासाचा अनुभव घेता येणार नाही. यासाठी सरकार, पुरातत्व विभाग, स्थानिक प्रशासन आणि नागरिक या सर्वांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करणे अत्यंत आवश्यक आहे. केवळ घोषणा करून किंवा योजना आखून हे काम होणार नाही, तर त्यासाठी प्रत्यक्षात कृती करणे गरजेचे आहे.

         यासाठी नियोजनबद्ध संवर्धन योजना आखणे आवश्यक आहे. प्रत्येक किल्ल्यासाठी त्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वानुसार आणि सद्यस्थितीनुसार सविस्तर संवर्धन योजना तयार करावी. यामध्ये किल्ल्याच्या तटबंदीची दुरुस्ती, पाण्याची सोय, धोकादायक भागांचे मजबुतीकरण, स्वच्छता आणि सुरक्षिततेवर भर दिला जावा. गड-किल्ल्यांच्या संवर्धनासाठी पुरेशा निधीची उपलब्धता सुनिश्चित करावी. केवळ सरकारी निधीवर अवलंबून न राहता, सीएसआर (CSR) निधी, देणग्या आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांकडून मदत मिळवण्यासाठी प्रयत्न करावेत. गड-किल्ले संवर्धनात जनतेला सक्रियपणे सहभागी करून घ्यावे. अनेक दुर्गप्रेमी संस्था आणि तरुण मंडळे स्वेच्छेने काम करत आहेत. त्यांना प्रोत्साहन आणि आवश्यक ती मदत दिली पाहिजे. स्थानिक लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देऊन त्यांना किल्ल्यांच्या देखभालीमध्ये सहभागी करून घेता येईल. गड-किल्ल्यांचे महत्त्व आणि त्यांचे संवर्धन करण्याची गरज याबद्दल जनजागृती करावी. शाळा, महाविद्यालयांमध्ये याविषयी माहिती द्यावी, चित्रपट आणि माहितीपटांच्या माध्यमातून लोकांना किल्ल्यांशी जोडावे. किल्ल्यांवर पर्यटन वाढवण्यासाठी नियोजनबद्ध प्रयत्न करावेत, पण हे करत असताना किल्ल्यांचे मूळ स्वरूप आणि पावित्र्य जपले जाईल याची काळजी घ्यावी. अनावश्यक व्यावसायिकता टाळावी. किल्ल्यांवरील अतिक्रमणे आणि प्लास्टिक कचरा यावर कठोर कारवाई करावी. यासाठी कायदेशीर तरतुदींची अंमलबजावणी करावी. गड-किल्ल्यांवर अधिक अभ्यास आणि संशोधन होणे गरजेचे आहे. अनेक किल्ल्यांवर अजूनही अज्ञात गोष्टी दडलेल्या आहेत. त्यांचा शोध घेऊन त्या जगासमोर आणल्या पाहिजेत.

         आज गड-किल्ले आपल्याला आर्त साद घालत आहेत. ते आपल्याकडे कृपाळू नजरेने पाहत आहेत, जणू काही आपल्याला विचारत आहेत, "आम्ही तुमच्यासाठी एवढा मोठा इतिहास जपला, आमची ही दुर्दशा तुम्ही का पाहत आहात?" ही वेळ केवळ बघ्याची नाही, तर कृती करण्याची आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची आणि दूरदृष्टीची साक्ष देणारे हे गड-किल्ले वाचवण्यासाठी आपण सर्वांनी एकत्रितपणे पुढे आले पाहिजे. जर आपण आताही जागे झालो नाही, तर भविष्यात आपल्या मुलांना सांगायला आपल्याकडे फक्त पुस्तकांतील पाने उरतील, पण प्रत्यक्ष अनुभव देणारे हे गड-किल्ले मात्र केवळ आठवणीत राहतील. चला, या गड-किल्ल्यांना पुन्हा एकदा नवसंजीवनी देऊया आणि आपल्या इतिहासाचा गौरव पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवूया.