व्यसनमुक्ती : एक जागतिक कर्तव्य

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

आज २६ जून, जागतिक अंमली पदार्थ विरोधी दिन. हा केवळ एक दिवस नाही, तर अंमली पदार्थांच्या विळख्यातून मानवतेला मुक्त करण्यासाठी जगभरात सुरू असलेल्या अथक संघर्षाचे प्रतीक आहे. युनायटेड नेशन्स ऑफिस ऑन ड्रग्स अँड क्राईमच्या पुढाकाराने साजरा केला जाणारा हा दिवस, अंमली पदार्थांच्या गैरवापरामुळे आणि अवैध तस्करीमुळे समाजात निर्माण झालेल्या गंभीर समस्यांबद्दल जनजागृती करण्यासाठी आणि यावर उपाययोजना शोधण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून देतो. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की, अंमली पदार्थांचे दुष्परिणाम केवळ व्यसन करणाऱ्या व्यक्तीपुरते मर्यादित नसून, ते संपूर्ण कुटुंबाला, समाजाला आणि राष्ट्राला पोखरून काढतात.

         अंमली पदार्थ हे एक अदृश्य शत्रू आहेत. ते केवळ शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावरच नव्हे, तर सामाजिक, आर्थिक आणि नैतिक स्तरावरही गंभीर परिणाम करतात. ड्रग्जच्या आहारी गेलेली व्यक्ती समाजापासून दूर जाते, गुन्हेगारीकडे वळते आणि अनेकदा आपले जीवन गमावून बसते. त्यांच्या कुटुंबांना असीम दुःख आणि आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागतो. अंमली पदार्थांची अवैध तस्करी ही एक आंतरराष्ट्रीय समस्या आहे, जी संघटित गुन्हेगारी, दहशतवाद आणि भ्रष्टाचार यांना खतपाणी घालते. यामुळे अनेक देशांची अर्थव्यवस्था डबघाईला येते आणि सामाजिक सलोखा बिघडतो.

         युनायटेड नेशन्स ऑफिस ऑन ड्रग्स अँड क्राईमच्या अहवालानुसार, जगभरात कोट्यवधी लोक अंमली पदार्थांचे सेवन करतात. यामध्ये तरुणाईचे प्रमाण लक्षणीय आहे. गांजा, हेरॉईन, कोकेन, मेथॅम्फेटामाइन आणि नवनवीन सिंथेटिक ड्रग्जचा वापर वाढताना दिसत आहे. कोविड-19 साथीच्या काळात तर मानसिक ताण आणि अनिश्चिततेमुळे अंमली पदार्थांचे सेवन वाढल्याचे दिसून आले. दुर्दैवाने, यातील अनेकांना योग्य उपचार आणि पुनर्वसन मिळत नाही. अंमली पदार्थांमुळे होणारे मृत्यू, एच.आय.व्ही. , हिपॅटायटीस सारखे आजार आणि मानसिक विकारांचे प्रमाणही वाढले आहे. ही आकडेवारी आपल्याला समस्येची भीषणता दर्शवते आणि यावर तातडीने लक्ष देण्याची गरज अधोरेखित करते.

        भारतामध्येही अंमली पदार्थांची समस्या गंभीर रूप धारण करत आहे. पंजाब, महाराष्ट्र, दिल्ली, उत्तर प्रदेश यांसारख्या राज्यांमध्ये अंमली पदार्थांचे सेवन आणि तस्करी मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे. 'नार्को-टेररिझम' हा भारतासमोरील एक मोठा धोका बनला आहे, जिथे अंमली पदार्थांच्या विक्रीतून मिळणारा पैसा दहशतवादी कारवायांसाठी वापरला जातो. सीमावर्ती भागातून होणारी ड्रग्जची तस्करी ही राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी आव्हान निर्माण करते. शहरी भागात 'पार्टी ड्रग्ज'चा वापर वाढत आहे, तर ग्रामीण भागात पारंपारिक अंमली पदार्थांचे सेवन मोठ्या प्रमाणावर सुरू आहे. शिक्षण, बेरोजगारी आणि सामाजिक दबावामुळे तरुण पिढी या दलदलीत ओढली जात आहे.

         अंमली पदार्थांच्या व्यसनाची अनेक कारणे आहेत. कुटुंबातील समस्या, मित्र-मैत्रिणींचा दबाव, ताणतणाव, नैराश्य, उत्सुकता, सोपे उपलब्ध होणे, बेरोजगारी आणि शिक्षणाचा अभाव ही काही प्रमुख कारणे आहेत. त्याचबरोबर, अंमली पदार्थांची तस्करी करणारे आंतरराष्ट्रीय सिंडिकेट्स, त्यांची मजबूत आर्थिक आणि राजकीय ताकद हे देखील मोठे आव्हान आहे. कायद्याची अंमलबजावणी कमकुवत असणे, प्रशासकीय स्तरावरील भ्रष्टाचार आणि पुनर्वसन केंद्रांची कमतरता यामुळेही ही समस्या अधिक जटिल होते.

        अंमली पदार्थांविरोधातील लढा हा केवळ सरकार किंवा कायद्याची अंमलबजावणी करणाऱ्या यंत्रणांपुरता मर्यादित नाही. ही एक सामूहिक जबाबदारी आहे, ज्यामध्ये प्रत्येक नागरिक, कुटुंब आणि समाजाने सक्रिय सहभाग घेणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचे पाऊल म्हणजे जनजागृती. शाळा, महाविद्यालये, समाजमाध्यमे आणि सार्वजनिक ठिकाणी अंमली पदार्थांच्या दुष्परिणामांबद्दल माहिती देणे अत्यंत आवश्यक आहे. मुलांना लहानपणापासूनच याबद्दल शिक्षित करणे, त्यांच्यामध्ये योग्य-अयोग्याची निवड करण्याची क्षमता विकसित करणे गरजेचे आहे. ‘नाही’ म्हणायला शिकवणे आणि संकटात सापडल्यास मदत मागण्यासाठी प्रोत्साहित करणे महत्त्वाचे आहे.

         अंमली पदार्थांची निर्मिती, विक्री आणि तस्करी करणाऱ्यांवर कठोर कायदेशीर कारवाई करणे आवश्यक आहे. कायद्याची प्रभावी अंमलबजावणी, गुन्हेगारांना जलद शिक्षा आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य वाढवणे गरजेचे आहे. तपास यंत्रणांना अधिक बळकट करणे आणि त्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाने सुसज्ज करणे आवश्यक आहे. व्यसनमुक्ती केंद्रांची संख्या वाढवणे आणि त्यांची गुणवत्ता सुधारणे आवश्यक आहे. व्यसनमुक्ती केवळ शारीरिक पातळीवर नव्हे, तर मानसिक आणि भावनिक पातळीवरही आवश्यक असते. समुपदेशन, थेरपी आणि योग-ध्यान यांसारख्या उपायांचा वापर करून व्यसनमुक्तांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. कुटुंबाचा आधार आणि समाजाची स्वीकृती हे पुनर्वसनात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

         बेरोजगारीमुळे अनेक तरुण अंमली पदार्थांच्या आहारी जातात. नवीन रोजगार संधी निर्माण करणे, कौशल्य विकास कार्यक्रम राबवणे आणि तरुणांना विधायक कामांमध्ये गुंतवणे हे आवश्यक आहे. सामाजिक सुरक्षा जाळे मजबूत करणे आणि गरजूंना आर्थिक मदत पुरवणेही महत्त्वाचे आहे. कुटुंबाने मुलांवर लक्ष ठेवणे, त्यांच्याशी संवाद साधणे आणि त्यांना योग्य मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे. समाजाने व्यसनमुक्तांना सहानुभूतीने वागवणे आणि त्यांना पुन्हा स्वीकारणे गरजेचे आहे. स्थानिक स्वराज्य संस्था, स्वयंसेवी संस्था आणि सामाजिक कार्यकर्ते यांनी या लढ्यात सक्रिय भूमिका बजावणे आवश्यक आहे. अंमली पदार्थांची समस्या ही सीमापार आहे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय पातळीवर माहितीची देवाणघेवाण, तपास कार्यामध्ये सहकार्य आणि तस्करी थांबवण्यासाठी संयुक्त प्रयत्न करणे गरजेचे आहे.

        अंमली पदार्थांविरोधातील लढा निश्चितच आव्हानात्मक आहे, पण तो अशक्य नाही. अनेक देशांनी आणि समाजांनी यावर नियंत्रण मिळवण्यात यश मिळवले आहे. इच्छाशक्ती, सामूहिक प्रयत्न आणि योग्य धोरणांमुळे ही समस्या दूर करणे शक्य आहे. आपल्याला एक असा समाज निर्माण करायचा आहे, जिथे प्रत्येक व्यक्ती सुरक्षित आणि निरोगी जीवन जगू शकेल. अंमली पदार्थांचे दुष्परिणाम पाहूनही डोळेझाक करणे आपल्याला परवडणारे नाही.

         जागतिक अंमली पदार्थ विरोधी दिन आपल्याला या गंभीर समस्येवर विचार करण्यास आणि कृती करण्यास प्रवृत्त करतो. "नशा मुक्ती अभियान" हे केवळ एक स्वप्न न राहता, एक वास्तव बनवण्यासाठी आपण सर्वांनी कंबर कसली पाहिजे. चला, आपण शपथ घेऊया की, आपल्या समाजातून अंमली पदार्थांचे समूळ उच्चाटन करण्यासाठी आपण कटिबद्ध राहू. प्रत्येक व्यसनमुक्ताला आशेचा किरण देऊया आणि आपल्या भावी पिढीसाठी एक निरोगी, सुरक्षित आणि उज्ज्वल भविष्य निर्माण करूया. हा केवळ एक दिवसाचा कार्यक्रम नसून, प्रत्येक क्षणी आपल्याला या संकल्पाची आठवण करून देणारा दिवस आहे.