दशावताराची परंपरा आणि भवितव्य

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ नाट्य-चित्ररंग ⬉

 महाराष्ट्राच्या भूमीला कला आणि संस्कृतीचा मोठा वारसा लाभला आहे. इथे अनेक पारंपरिक कला प्रकार आजही जिवंत आहेत आणि प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध करत आहेत. यापैकीच एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि प्राचीन लोककला प्रकार म्हणजे दशावतार. कोकण किनारपट्टीवर, विशेषतः सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील पारंपरिक लोककला प्रकार म्हणून दशावतार ओळखला जातो. हा केवळ एक नाट्य प्रकार नसून, तो या भागातील लोकांच्या श्रद्धेचा, संस्कृतीचा आणि जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग आहे.

         कोकण म्हटलं की डोळ्यासमोर येतात अथांग निळा समुद्र, हिरवीगार नारळी-पोफळीची झाडं आणि शांत, सोज्वळ माणसं. पण या निसर्गरम्य कोकणात एक अशी कला दडलेली आहे, जी शतकानुशतके या भूमीला सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध करत आली आहे – ती म्हणजे दशावतार. केवळ एक नाटक किंवा करमणुकीचं साधन नव्हे, तर कोकणी माणसाच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग, त्यांची श्रद्धा आणि कलात्मकतेचं प्रतीक असलेला हा दशावतार आज जागतिक स्तरावर आपली ओळख निर्माण करत आहे.

       दशावतार हा शब्द 'दहा' आणि 'अवतार' या दोन शब्दांपासून बनला आहे. भगवान विष्णूच्या दहा अवतारांवर आधारित ही कला कोकणात फार पूर्वीपासून अस्तित्वात आहे. यामध्ये मत्स्य, कूर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण (किंवा बलराम), बुद्ध आणि कल्की या अवतारांचा समावेश असतो. प्रत्येक अवताराची स्वतःची वेशभूषा, रंगभूषा आणि संवादशैली असते.

       या कलेचं मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे तिचा साधेपणा आणि सहजता. पारंपरिक दशावतार प्रयोगात रंगमंच म्हणून साध्या लाकडी पाट्यांचा वापर होतो, तर पडदा म्हणून जुन्या साड्यांचा. प्रकाशयोजनेसाठी पूर्वी पणत्या आणि मशालींचा वापर केला जात असे, आता विजेचे दिवे आले आहेत. पण या साधेपणातही दशावतारी कलाकार प्रेक्षकांना खिळवून ठेवण्याचं अद्भुत कौशल्य दाखवतात. त्यांची प्रभावी संवादफेक, पदलालित्य, चेहऱ्यावरील हावभाव आणि पौराणिक कथांना आपल्या अभिनयातून जिवंत करण्याची त्यांची क्षमता थक्क करणारी असते.

       दशावतार प्रयोगाची सुरुवात 'सूत्रधारा'च्या आगमनाने होते. तो गणपती स्तुती करतो आणि नाटकाची पार्श्वभूमी सांगतो. त्यानंतर गणपती, सरस्वती, विष्णू या देवतांचे मुखवटे धारण केलेले कलाकार रंगमंचावर येतात आणि आपली कला सादर करतात. प्रत्येक अवताराची कथा, त्यातील पौराणिक संदर्भ आणि सामाजिक संदेश यातून प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवले जातात. या प्रयोगांमध्ये अनेकदा विनोदाचा अंशही असतो, ज्यामुळे प्रेक्षकांचं मनोरंजन होतं.

      दशावताराने केवळ मनोरंजनाचं काम केलं नाही, तर तो कोकणी संस्कृतीचा एक महत्त्वाचा भाग बनला आहे. अनेक पिढ्यांसाठी तो एक सांस्कृतिक दुवा म्हणून काम करत आला आहे. मंदिरांच्या उत्सवांमध्ये, ग्रामदेवतांच्या जत्रांमध्ये आणि इतर शुभप्रसंगी दशावताराचा प्रयोग आवर्जून केला जातो. यामुळे गावागावात एकोपा वाढतो आणि सांस्कृतिक परंपरेचं जतन होतं.

       या कलेने अनेक कलाकारांना व्यासपीठ उपलब्ध करून दिलं आहे. पिढ्यानपिढ्या हे कलाकार आपलं जीवन या कलेसाठी समर्पित करत आले आहेत. अनेक दशावतारी कलावंत हे शेती किंवा इतर पारंपरिक व्यवसायांमध्ये गुंतलेले असले तरी, रात्रीच्या वेळी ते दशावताराच्या रंगमंचावर येतात आणि आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध करतात. त्यांची कलेप्रती असलेली निष्ठा आणि समर्पण वाखाणण्याजोगा आहे.

     आजच्या वेगवान युगात जिथे मनोरंजनाची अनेक साधने उपलब्ध आहेत, तिथे दशावतारासारख्या पारंपरिक कलेचं स्थान टिकवणं हे एक आव्हान आहे. पण सुदैवाने, दशावतारी कला आजही कोकणात मोठ्या उत्साहात सुरू आहे. अनेक नवीन तरुण कलाकार या कलेकडे आकर्षित होत आहेत आणि तिला आधुनिकतेचा स्पर्श देत आहेत.

सोशल मीडिया आणि इंटरनेटमुळे दशावताराला आता जागतिक स्तरावर ओळख मिळत आहे. दशावताराचे व्हिडिओ यूट्यूबवर पाहिले जात आहेत, फेसबुक आणि इन्स्टाग्रामवर त्यांचे फॉलोअर्स वाढत आहेत. यामुळे ही कला केवळ कोकणापुरती मर्यादित न राहता जगभरातील लोकांपर्यंत पोहोचत आहे. काही दशावतारी मंडळींनी व्यावसायिक स्तरावरही या कलेला सादर करण्यास सुरुवात केली आहे, ज्यामुळे कलाकारांना आर्थिक स्थैर्य मिळत आहे.

       दशावतारासमोर आजही काही आव्हाने आहेत. नवीन पिढीला या कलेकडे आकर्षित करणं, जुन्या कलाकारांना योग्य मानधन मिळवून देणं आणि या कलेचं योग्य प्रकारे दस्तावेजीकरण करणं ही काही प्रमुख आव्हाने आहेत. अनेकदा दशावतारी कलाकारांना आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागतो, कारण या कलेतून मिळणारा पैसा त्यांच्या उपजीविकेसाठी पुरेसा नसतो.

        पण या आव्हानांमध्येही अनेक संधी दडलेल्या आहेत. पर्यटन उद्योगाशी दशावताराला जोडल्यास त्याला एक नवीन व्यासपीठ मिळू शकतं. कोकणात येणारे पर्यटक दशावताराचा अनुभव घेऊ शकतील आणि त्यातून कलाकारांना उत्पन्न मिळेल. शासनाने आणि स्वयंसेवी संस्थांनी या कलेच्या संवर्धनासाठी अधिक प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करणे, आर्थिक मदत पुरवणे आणि दशावतारावर आधारित माहितीपट तयार करणे यांसारख्या उपाययोजना केल्या जाऊ शकतात.

          कोकणातील दशावतार ही केवळ एक कला नाही, ती एक जिवंत परंपरा आहे. कोकणी माणसाच्या मनात आणि रक्तातील ती एक श्रद्धा आहे. काळ बदलला तरी या कलेची मोहिनी अजूनही कायम आहे. नवीन पिढीने या कलेचे महत्त्व ओळखून तिचे जतन करणे आणि तिला पुढे नेणे गरजेचे आहे. दशावताराने आपली पारंपरिकता जपून आधुनिकतेशी हातमिळवणी केल्यास ती आणखी बहरेल यात शंका नाही. दशावतारी कलाकारांचे कष्ट, त्यांची निष्ठा आणि या कलेप्रती असलेले प्रेम हेच या कलेला चिरंजीव ठेवेल. कोकणातील दशावतार ही केवळ एक मनोरंजक कला न राहता, जागतिक स्तरावर भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक बनेल अशी आशा करूया.