'अंधभक्त' आणि 'गुलाम' नव्हे, नागरिक व्हा!

  -उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

       आज आपल्या राजकीय वर्तुळात एक कटू सत्य प्रकर्षाने जाणवते आहे. विरोधी पक्षाचे कार्यकर्ते सत्ताधाऱ्यांना 'अंधभक्त' म्हणून हिणवतात, तर सत्ताधारी पक्षाचे कार्यकर्ते विरोधकांना 'गुलाम' म्हणून संबोधतात. ही केवळ शाब्दिक कुरापत नाही, तर आपल्या लोकशाहीच्या मूळ तत्वांवरच आघात करणारी एक विकृत प्रवृत्ती आहे. 'भक्त' हा मुळात एक चांगला आणि पवित्र शब्द आहे, ज्यात निष्ठा आणि आदराची भावना आहे. परंतु, राजकीय स्वार्थासाठी या शब्दाचा गैरवापर करून त्याला 'अंध' हे विशेषण जोडून त्याची बदनामी केली गेली आहे. या 'अंधभक्त' आणि 'गुलाम' या दोन्ही संज्ञा नकारात्मक अर्थ घेऊन येतात आणि त्यामागे एकमेकांना कमी लेखण्याची, तुच्छ मानण्याची, किंबहुना त्यांची बुद्धी आणि विवेकशक्ती नाकारण्याची भावना दडलेली असते. या प्रवृत्तीमुळे समाजात कटुता आणि द्वेष वाढतो, ज्यामुळे निरर्थक वादविवादांचे आणि 'एकमेकांवर भुंकण्याचा' एक अव्याहत कार्यक्रमच सुरू राहतो. 

         राजकीय कार्यकर्ते म्हणून त्यांची भूमिका निश्चितच महत्त्वाची आहे. ते आपल्या पक्षाची ध्येयधोरणे लोकांपर्यंत पोहोचवतात, जनमत तयार करतात आणि लोकशाही प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घेतात. मात्र, जेव्हा ही मंडळी एकमेकांना पक्षाचे 'अंधभक्त' किंवा 'गुलाम' म्हणतात, तेव्हा तसेच वागत असतात. त्यामुळे त्यांची विचारशक्ती खुंटते. त्यांना केवळ पक्ष किंवा नेत्याच्या आदेशाचे पालन करणे एवढेच काम उरते. यामुळे त्यांच्यातील स्वतंत्र विचार, विधायक टीका करण्याची क्षमता आणि समाजासाठी काहीतरी चांगले करण्याची प्रेरणा नष्ट होते.

     'अंधभक्त' आणि 'गुलाम' या शब्दांची व्याख्या एकमेकांची अवहेलना करणाऱ्या याच कार्यकर्त्यांनी स्वतःच्या सोयीनुसार केली आहे आणि ती एकमेकांना चपखल लागू पडते. 'अंधभक्त' या संज्ञेतून असे ध्वनित होते की, संबंधित व्यक्ती कोणत्याही वैयक्तिक विचार किंवा विवेकाशिवाय पक्षाच्या धोरणांचे अंधपणे पालन करते. त्यांच्याकडे स्वतःची बुद्धी नसते, असे गृहीत धरले जाते आणि त्यांना फक्त पक्षाने बांधलेल्या चौकटीत राहूनच काम करावे लागते. दुसरीकडे, 'गुलाम' हा शब्द एका विशिष्ट नेत्याप्रती किंवा पक्षाप्रती असलेल्या अंधश्रद्धेचे प्रतीक बनला आहे. हे गुलाम आपल्या नेत्याचे किंवा पक्षाचे कोणतेही कृत्य योग्यच मानतात, मग ते कितीही चुकीचे का असेना. त्यांच्यासाठी नेता किंवा पक्ष हेच सर्वस्व असते आणि त्यांच्या निर्णयांवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करण्याची त्यांना परवानगी नसते. अशा परिस्थितीत, ते सत्याचा स्वीकार करण्यास किंवा चुकीच्या गोष्टींवर आवाज उठवण्यास कचरतात.

     या दोन्ही प्रवृत्ती आपल्या लोकशाहीसाठी अत्यंत घातक आहेत. लोकशाहीमध्ये वादविवाद, चर्चा आणि टीका-टिप्पणीला महत्त्व आहे. जेव्हा कार्यकर्ते केवळ 'अंधभक्त' किंवा 'गुलाम' बनून राहतात, तेव्हा या सर्व प्रक्रिया थांबू शकतात. यामुळे सरकार किंवा पक्ष आपल्या चुका सुधारण्याची संधी गमावतात आणि लोकांचे प्रश्न अनुत्तरित राहतात. 'भुंकण्याचा' कार्यक्रम हा निव्वळ वेळेचा अपव्यय आहे. यातून काहीही सकारात्मक निष्पन्न होत नाही, उलट समाजात तेढ वाढते आणि विकासाची गती मंदावते.

     या परिस्थितीत, एक माणूस म्हणून, एक भारतीय म्हणून आणि एक स्वतंत्र विचाराचा माणूस म्हणून वागण्याची नितांत गरज आहे. याचा अर्थ असा की, आपण प्रथम एक सजाग नागरिक आहोत हे लक्षात ठेवणे. आपले मत, आपले विचार आणि आपले निर्णय हे कोणत्याही पक्षाच्या किंवा नेत्याच्या दबावाखाली नसावेत. आपण आपल्या बुद्धीचा, विवेकाचा आणि नीतिमूल्यांचा वापर करून निर्णय घेतले पाहिजेत. एक भारतीय म्हणून, आपल्यावर देशाप्रती काही जबाबदाऱ्या आहेत. देशाचे संविधान, लोकशाही मूल्ये आणि राष्ट्रीय एकात्मता यांचा आदर करणे हे आपले कर्तव्य आहे. कोणताही पक्ष किंवा नेता देशापेक्षा मोठा नाही. जेव्हा एखादा पक्ष किंवा नेता देशाच्या हिताच्या विरोधात जातो, तेव्हा त्यावर आवाज उठवणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कर्तव्य आहे. एक स्वतंत्र विचाराचा माणूस म्हणून, आपल्याला चौकस राहिले पाहिजे. मिळालेली प्रत्येक माहिती तपासून पाहिली पाहिजे. केवळ समाजमाध्यमांवरील प्रचाराला बळी न पडता, सत्य काय आहे हे शोधण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. कोणत्याही पक्षाच्या किंवा नेत्याच्या अजेंड्याला बळी न पडता, आपले स्वतःचे स्वतंत्र मत तयार केले पाहिजे. आपण केवळ मतदार नाही, तर देशाचे सक्षम नागरिक आहोत.

    यासाठी काही गोष्टी आवश्यक आहेत. समाजात राजकीय साक्षरता वाढवणे गरजेचे आहे. लोकांना त्यांच्या हक्कांबद्दल आणि जबाबदाऱ्यांबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे. कोणत्याही गोष्टीवर डोळे झाकून विश्वास ठेवण्याऐवजी, त्यावर टीकात्मक विचार करण्याची सवय लावून घेणे महत्त्वाचे आहे. केवळ पक्षाच्या भूमिकेशी सहमत नसतानाही 'त्याला विरोध करायचाच' किंवा 'त्याचेच समर्थन करायचेच' या वृत्तीतून बाहेर पडणे गरजेचे आहे. एकमेकांवर ओरडण्याऐवजी, संवाद साधायला शिकले पाहिजे. विरोधी विचारसरणीच्या लोकांशीही आदराने आणि शांतपणे संवाद साधला पाहिजे. सार्वजनिक जीवनात नैतिकता आणि सचोटीला प्राधान्य दिले पाहिजे. चुकीच्या गोष्टींना विरोध करण्याची हिंमत दाखवली पाहिजे. राजकारण हे केवळ सत्ता मिळवण्याचे साधन नसावे, तर समाज परिवर्तनाचे माध्यम असावे. कार्यकर्त्यांनी केवळ पक्षनिष्ठा न बाळगता, समाज निष्ठा जोपासली पाहिजे.

     आपल्या देशात लोकशाही रुजली आहे, पण ती अजूनही परिपक्व झाली नाही. या 'अंधभक्त' आणि 'गुलाम' प्रवृत्तीमुळे ती कमकुवत होत आहे. आपल्याला आठवण करून देणे आवश्यक आहे की, आपण सर्वजण एकाच देशाचे नागरिक आहोत. आपले राजकीय विचार वेगळे असले तरी, आपण सर्वजण एकाच समाजाचा भाग आहोत. एकमेकांवर चिखलफेक करण्याऐवजी, आपण एकत्र येऊन देशाच्या विकासासाठी काम केले पाहिजे. राजकीय पक्षांनीही आपल्या कार्यकर्त्यांना अधिक जबाबदार बनवण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. त्यांना केवळ प्रचाराचे साधन न बनवता, लोकशाहीचे सक्रिय भागीदार म्हणून पाहिले पाहिजे. कार्यकर्त्यांना आपले मत मांडण्याचे स्वातंत्र्य दिले पाहिजे आणि त्यांच्यावर पक्षाच्या धोरणांचे अंधपणे पालन करण्याची सक्ती केली जाऊ नये.

     या भुंकण्याच्या संस्कृतीतून बाहेर पडून आपल्याला विकासाच्या आणि प्रगतीच्या दिशेने जायचे आहे. त्यासाठी प्रत्येक नागरिकाने आपले कर्तव्य ओळखले पाहिजे. आपण 'अंधभक्त'ही नाही आणि 'गुलाम'ही नाही. आपण स्वतंत्र भारताचे स्वतंत्र नागरिक आहोत. आपल्याकडे विचार करण्याची, प्रश्न विचारण्याची आणि योग्य-अयोग्य ठरवण्याची क्षमता आहे. या क्षमतेचा वापर करून आपण एका सशक्त, समृद्ध आणि विवेकी भारताची निर्मिती करू शकतो. चला, या नकारात्मक प्रवृत्तींना फाटा देऊन, एक जबाबदार आणि विचारशील नागरिक म्हणून वागण्याचा संकल्प करूया. आपल्या देशाचे भवितव्य आपल्याच हातात आहे आणि ते उज्ज्वल बनवण्यासाठी आपल्याला एकत्र येऊन काम करावे लागेल.