सोशल मीडिया म्हणजे दुधारी तलवार

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

 
इंटरनेटच्या या युगात सोशल मीडिया आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. फेसबुकच्या एका क्लिकपासून ते इन्स्टाग्रामवरील रीलपर्यंत आणि ट्विटरवरील ट्रेंडिंग हॅशटॅगपासून ते लिंक्डइनवरील व्यावसायिक नेटवर्किंगपर्यंत, सोशल मीडियाने संवाद, माहितीची देवाणघेवाण आणि मनोरंजनाची व्याख्या पूर्णपणे बदलली आहे. पण या क्रांतीचे दोन्ही पैलू समजून घेणे महत्त्वाचे आहे – सोशल मीडियाने आपल्याला जोडले आहे, सशक्त केले आहे, पण त्याचबरोबर काही गंभीर आव्हानेही निर्माण केली आहेत.  आज, ३० जून रोजी, आपण जागतिक सोशल मीडिया दिन साजरा करत आहोत. त्यानिमित्त हा लेख.

         गेल्या दोन दशकांत सोशल मीडियाने जगाला एका छोट्या गावात रूपांतरित केले आहे. भौगोलिक सीमा आता अडचण राहिलेली नाही. अमेरिकेतील एका मित्राशी बोलताना किंवा जपानमधील एखाद्या संस्कृतीचा अभ्यास करताना आपल्याला आता काहीच अडचण येत नाही. यामुळे माहितीचा प्रवाह जलद झाला आहे. ताजी बातमी असो, कोणतीही महत्त्वपूर्ण घटना असो किंवा अगदी स्थानिक स्तरावर घडणारी गोष्ट असो, सोशल मीडियाच्या माध्यमातून ती क्षणार्धात जगभर पोहोचते. यामुळे सामान्य माणसालाही आपले मत मांडण्याचे, आवाज उठवण्याचे एक व्यासपीठ मिळाले आहे. अनेक सामाजिक चळवळींना, राजकीय आंदोलनांना सोशल मीडियाने बळ दिले आहे. 'मी टू' चळवळ असो किंवा 'ब्लॅक लाइव्ह्स मॅटर' असो, यासारख्या अनेक मोहिमांना सोशल मीडियाने जनमानसात रुजवले आणि त्यातून समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणले.

       व्यवसायांसाठीही सोशल मीडिया एक वरदान ठरले आहे. लहान उद्योगांपासून ते बहुराष्ट्रीय कंपन्यांपर्यंत, प्रत्येकजण आपल्या उत्पादनांचा आणि सेवांचा प्रचार करण्यासाठी सोशल मीडियाचा वापर करत आहे. ग्राहकांशी थेट संवाद साधणे, त्यांच्या प्रतिक्रिया जाणून घेणे आणि त्यानुसार आपल्या व्यवसायात बदल करणे यामुळे सोपे झाले आहे. नवोद्योजकांसाठी तर सोशल मीडिया हे एक अत्यंत स्वस्त आणि प्रभावी मार्केटिंग साधन बनले आहे. याव्यतिरिक्त, शिक्षण आणि आरोग्य यांसारख्या क्षेत्रांमध्येही सोशल मीडियाचा वापर वाढला आहे. दूरस्थ शिक्षण आणि आरोग्यविषयक जागृती मोहिमांसाठी सोशल मीडिया एक प्रभावी माध्यम बनले आहे.

       मात्र, या उज्वल बाजूला एक दुसरी गडद बाजूही आहे. सोशल मीडिया हे एक दुधारी शस्त्र आहे. माहितीच्या अतिप्रवाहमुळे अनेकदा फेक न्यूज आणि गैरमाहिती पसरण्याची शक्यता वाढली आहे. कोणतीही माहिती खरी आहे की खोटी, हे तपासणे सामान्य वापरकर्त्यासाठी कठीण होते. यामुळे समाजात गैरसमज, द्वेष आणि अगदी जातीय तेढ निर्माण होऊ शकते. मॉब लिंचिंगसारख्या घटनांमध्येही सोशल मीडियावरील अफवांनी मोठी भूमिका बजावल्याची उदाहरणे आहेत.

मानसिक आरोग्यावरही सोशल मीडियाचा नकारात्मक परिणाम दिसून येत आहे. 'परफेक्ट' जीवनशैलीचे प्रदर्शन, सतत इतरांशी स्वतःची तुलना करणे, सायबरबुलिंग आणि ट्रोलिंग यामुळे अनेकांमध्ये चिंता, नैराश्य आणि एकटेपणाची भावना वाढत आहे. सोशल मीडियावरील लाईक्स आणि कमेंट्सच्या मागे लागून अनेकजण स्वतःची ओळख हरवून बसत आहेत. लहान मुले आणि किशोरवयीन मुलांवर याचा विशेष परिणाम होत आहे, कारण त्यांचे मानसिक आरोग्य अजूनही विकसित होत असते.

       गोपनीयतेचा मुद्दाही सोशल मीडियाने ऐरणीवर आणला आहे. आपण सोशल मीडियावर शेअर केलेली माहिती किती सुरक्षित आहे? आपला डेटा कोणत्या प्रकारे वापरला जात आहे? याबद्दल अनेक प्रश्न आहेत. कंपन्या आपल्या डेटाचा वापर करून आपल्याला लक्ष्यित जाहिराती दाखवतात, ज्यामुळे आपल्या गोपनीयतेचे उल्लंघन होते. डेटा चोरी आणि हॅकिंगचे धोकेही नेहमीच असतात. या सर्व आव्हानांवर मात करण्यासाठी आपल्याला जबाबदार वापरकर्ते बनणे गरजेचे आहे. माहितीची सत्यता पडताळणे, सायबरबुलिंगला विरोध करणे आणि आपल्या ऑनलाइन वर्तनाबद्दल जागरूक राहणे हे आपले कर्तव्य आहे. सोशल मीडिया कंपन्यांनीही आपल्या व्यासपीठावर फेक न्यूज आणि द्वेषपूर्ण भाषणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अधिक कठोर पावले उचलणे आवश्यक आहे. सरकारांनीही सायबर सुरक्षा आणि डेटा गोपनीयतेसाठी मजबूत कायदे बनवणे गरजेचे आहे.

         सोशल मीडिया हे केवळ एक तंत्रज्ञान नाही, तर ते एक सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदल घडवणारे माध्यम आहे. या माध्यमाचा वापर कसा करायचा हे आपल्या हातात आहे. आपण याचा वापर माहिती, शिक्षण आणि सकारात्मक बदलासाठी करू शकतो किंवा त्याला आपल्यावर नकारात्मक परिणाम करू देऊ शकतो. आज जागतिक सोशल मीडिया दिनानिमित्त, आपण सर्वांनी एकत्र येऊन सोशल मीडियाला अधिक सुरक्षित, जबाबदार आणि मानवासाठी फायदेशीर बनवण्याची प्रतिज्ञा करूया. तंत्रज्ञान हे आपल्या जीवनाला अधिक चांगले बनवण्यासाठी आहे, ते आपल्याला गुलाम बनवण्यासाठी नाही. चला तर मग, या माध्यमाचा सुज्ञपणे वापर करूया आणि २१ व्या शतकातील या शक्तिशाली साधनाची सकारात्मक बाजू अधिक मजबूत करूया.