रायगड जिल्ह्यातील खिळखिळी आरोग्य यंत्रणा

   -उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

          
महाराष्ट्राच्या नकाशावर रायगड जिल्ह्याला एक महत्त्वाचे स्थान आहे. ऐतिहासिक वारसा लाभलेला आणि पर्यटनदृष्ट्या संपन्न असलेला हा जिल्हा, मुंबई आणि पुण्यासारख्या महानगरांना लागून असल्याने त्याला एक वेगळे महत्त्व प्राप्त झाले आहे. मात्र, या विकासाच्या झगमगाटामागे एक कटू सत्य दडलेले आहे - ते म्हणजे जिल्ह्यातील खिळखिळी झालेली आरोग्य यंत्रणा. सामान्य नागरिकांच्या आरोग्याचा आधारस्तंभ असलेली ही यंत्रणाच जेव्हा व्हेंटिलेटरवर जाते, तेव्हा विकासाच्या दाव्यांना काहीच अर्थ उरत नाही.

            रायगड जिल्ह्यातील आरोग्य सेवेची स्थिती दिवसेंदिवस दयनीय होत चालली आहे. प्राथमिक आरोग्य केंद्रे (PHC) आणि ग्रामीण रुग्णालये ही ग्रामीण भागातील लोकांसाठी आरोग्याची पहिली पायरी असतात. परंतु, यातील अनेक केंद्रे केवळ नाममात्रच उरली आहेत. पुरेशा सोयीसुविधांचा अभाव, आधुनिक उपकरणांची कमतरता आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे डॉक्टर्स व आरोग्य कर्मचाऱ्यांची अपुरी संख्या, यामुळे ही केंद्रे केवळ रेफरल सेंटर्स म्हणून काम करत आहेत. साधी ताप, सर्दी, खोकला यांसारख्या आजारांवर उपचार घेण्यासाठीही रुग्णांना मोठ्या शहरांकडे धाव घ्यावी लागते, तर गंभीर आजारांसाठी तर मुंबई किंवा पुण्याशिवाय पर्यायच नसतो. 

            या परिस्थितीची अनेक कारणे आहेत. सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे आरोग्य क्षेत्राकडे होणारे दुर्लक्ष आणि अपुरा निधी. गेल्या अनेक वर्षांपासून आरोग्य सेवांच्या विकासासाठी आवश्यक असलेला निधी मिळत नसल्याने, पायाभूत सुविधांचा विकास खुंटला आहे. जी काही रुग्णालये आहेत, त्यांची इमारतींची दुरवस्था झाली आहे, पाणी आणि स्वच्छतेची समस्या गंभीर आहे. अनेक ठिकाणी आजही जुनाट उपकरणे वापरली जात आहेत, तर काही ठिकाणी ती उपकरणे धूळ खात पडलेली आहेत कारण ती दुरुस्त करण्यासाठी निधी नाही किंवा ती चालवण्यासाठी प्रशिक्षित कर्मचारी नाहीत. दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे डॉक्टर्स आणि विशेषज्ञांची कमतरता. ग्रामीण भागात काम करण्यास डॉक्टर्स उत्सुक नसतात, कारण तिथे त्यांना शहरी भागासारख्या सोयीसुविधा मिळत नाहीत किंवा व्यावसायिक विकासाच्या संधी उपलब्ध नसतात. त्यामुळे, अनेक प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि ग्रामीण रुग्णालये डॉक्टर्सविनाच सुरू आहेत किंवा तिथे केवळ हंगामी डॉक्टर्स उपलब्ध असतात. 

          विशेषज्ञांची तर आणखीनच कमतरता आहे. बालरोगतज्ञ, स्त्रीरोगतज्ञ, सर्जन यांसारखे महत्त्वाचे विशेषज्ञ जिल्ह्यामध्ये फारसे उपलब्ध नाहीत, ज्यामुळे गंभीर प्रकरणांमध्ये रुग्णांना तातडीने मोठ्या शहरांमध्ये हलवावे लागते. या स्थलांतरामध्ये अनेकदा रुग्णांचा जीव जातो किंवा त्यांची प्रकृती अधिक बिघडते. कर्मचाऱ्यांची कमतरता केवळ डॉक्टर्सपुरतीच मर्यादित नाही, तर नर्स, फार्मासिस्ट, लॅब टेक्निशियन आणि इतर आरोग्य कर्मचाऱ्यांचीही मोठी कमतरता आहे. याचा थेट परिणाम आरोग्य सेवांच्या गुणवत्तेवर होतो. उपलब्ध कर्मचाऱ्यांवर कामाचा ताण वाढतो, ज्यामुळे त्यांना योग्य प्रकारे सेवा पुरवता येत नाही आणि याचा अंतिम फटका रुग्णांना बसतो. पायाभूत सुविधांच्या अभावामुळे आणि कर्मचाऱ्यांच्या कमतरतेमुळे, आपत्कालीन वैद्यकीय सेवा  देखील प्रभावी नाहीत. अपघात किंवा इतर आपत्कालीन स्थितीत रुग्णांना वेळेवर उपचार मिळत नाहीत, ज्यामुळे अनेकदा जीव गमावण्याची वेळ येते. रुग्णवाहिकांची उपलब्धता आणि त्यांची स्थिती हा देखील एक मोठा प्रश्न आहे. अनेक ठिकाणी रुग्णवाहिका एकतर उपलब्ध नसतात किंवा त्यांची अवस्था अत्यंत वाईट असते.

           या गंभीर समस्येवर तातडीने लक्ष देण्याची गरज आहे. केवळ कागदोपत्री योजना तयार करून किंवा घोषणा करून काहीही साध्य होणार नाही. यासाठी ठोस उपाययोजनांची अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. आरोग्य सेवांसाठी पुरेसा आणि नियमित निधी उपलब्ध करून देणे अत्यंत आवश्यक आहे. या निधीचा वापर पायाभूत सुविधांच्या विकासासाठी, आधुनिक उपकरणे खरेदी करण्यासाठी आणि कर्मचाऱ्यांच्या नेमणुका करण्यासाठी व्हायला हवा. डॉक्टर्स आणि आरोग्य कर्मचाऱ्यांची कमतरता दूर करण्यासाठी विशेष प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. ग्रामीण भागात काम करणाऱ्या डॉक्टर्सना प्रोत्साहन देण्यासाठी आकर्षक पॅकेजेस, निवासस्थानाची सोय आणि सुरक्षित कामकाजाचे वातावरण उपलब्ध करून द्यावे. वैद्यकीय शिक्षण घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना ग्रामीण भागात सेवा देण्यासाठी काही काळ बंधनकारक करावे किंवा त्यांना विशेष भत्ता द्यावा. आरोग्य कर्मचाऱ्यांसाठी नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते आधुनिक तंत्रज्ञान आणि उपचार पद्धतींबद्दल अद्ययावत राहतील. 

          प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि ग्रामीण रुग्णालयांचे आधुनिकीकरण करणे, नवीन उपकरणे उपलब्ध करून देणे, आणि स्वच्छता व पाणी यांसारख्या मूलभूत सुविधांची खात्री करणे आवश्यक आहे. केवळ उपचारांवर लक्ष केंद्रित न करता, प्रतिबंधात्मक आरोग्यावरही भर देणे आवश्यक आहे. नागरिकांमध्ये आरोग्य आणि स्वच्छतेबद्दल जनजागृती करणे, नियमित आरोग्य तपासणी शिबिरे आयोजित करणे, यामुळे अनेक आजार सुरुवातीच्या टप्प्यातच ओळखता येतील आणि त्यांच्यावर उपचार करणे सोपे होईल. आरोग्य सेवांना डिजिटायझेशनशी जोडणे आवश्यक आहे. रुग्णांचे रेकॉर्ड डिजिटल करणे, टेलीमेडिसिन सेवा सुरू करणे, यामुळे दुर्गम भागातील लोकांनाही तज्ञांचा सल्ला मिळण्यास मदत होईल.

           रायगड जिल्ह्यातील आरोग्य यंत्रणेची ही खिळखिळी अवस्था दूर करणे ही केवळ सरकारची जबाबदारी आहे, ती त्याने पार पाडलीच पाहिजे.  स्थानिक लोकप्रतिनिधींनीही ही बाब गांभीर्याने घेतली पाहिजे. स्वयंसेवी संस्था आणि सामान्य नागरिक यांनी एकत्र येऊन या समस्येवर आवाज उचलणे आणि प्रशासनावर दबाव आणणे आवश्यक आहे. निरोगी समाज हाच प्रगतीचा आधार असतो. जर रायगड जिल्ह्याला खऱ्या अर्थाने विकसित व्हायचे असेल, तर सर्वात आधी इथल्या नागरिकांना उत्तम आरोग्य सेवा मिळायलाच हवी. ही मागणी आता केवळ मागणी न राहता, एक जनआंदोलन व्हायला हवी. कारण, ‘आरोग्यम् धनसंपदा’ या उक्तीप्रमाणे, उत्तम आरोग्य हीच खरी संपत्ती आहे.