राजमाता जिजाऊ : हिंदवी स्वराज्याच्या संकल्पक

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

आज राजमाता जिजाऊंचा स्मृतीदिन! याच दिवशी, म्हणजेच १७ जून १६७४ रोजी (ज्येष्ठ कृष्ण नवमी ), स्वराज्याच्या या शिल्पकार मातेने आपला देह ठेवला. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अवघ्या १२ दिवसांनी त्यांनी जगाचा निरोप घेतला. हा दिवस केवळ एका मातेच्या स्मरणाचा नाही, तर हिंदवी स्वराज्याच्या स्थापनेत सिंहाचा वाटा उचलणाऱ्या एका दूरदृष्टीच्या नेतृत्वाला, एका अद्वितीय स्त्रीशक्तीला आदराने वंदन करण्याचा आहे. जिजाऊ म्हणजे केवळ एक नाव नाही, तर ती एक विचारधारा, एक प्रेरणा आणि हिंदवी स्वराज्याच्या ध्येयपूर्तीची मशाल आहे, जी आजही आपल्याला प्रकाशमान करते.

           राजमाता जिजाऊंनी केवळ एका मुलाला जन्म दिला नाही, तर त्यांनी एका स्वतंत्र, सार्वभौम आणि रयतेच्या राज्याचे स्वप्न पाहिले. मोगल आणि आदिलशाहीच्या जुलमी राजवटीत भरडल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्राची विदारक परिस्थिती पाहून त्यांचे मन हेलावले होते. याच परिस्थितीत त्यांनी आपल्या मनात 'आपले राज्य' स्थापन करण्याची महत्त्वाकांक्षा जागृत केली. हे स्वप्न केवळ एक वैयक्तिक इच्छा नव्हती, तर ती तत्कालीन समाजाला परकीय दास्यातून मुक्त करण्याची एक तीव्र तळमळ होती. या स्वप्नाला त्यांनी आपल्या कृतीतून आणि विचारांतून आकार दिला. शहाजीराजे भोसले यांनाही त्यांनी याच स्वप्नांची बीजे रोवण्यासाठी प्रेरित केले.

          जिजाऊंच्या आयुष्यातील सर्वात महत्त्वाचा आणि स्वराज्याच्या स्थापनेसाठी निर्णायक टप्पा म्हणजे शिवाजी महाराजांचे घडण. त्यांनी शिवाजी महाराजांना केवळ शस्त्र आणि शास्त्र शिकवले नाही, तर त्यांच्या मनात स्वराज्यासाठी आवश्यक असणारी नैतिक मूल्ये, न्यायनिष्ठा, परधर्म सहिष्णुता आणि प्रजेच्या कल्याणाची शिकवण खोलवर रुजवली. रामायण, महाभारत, आणि संत-महात्म्यांच्या कथांच्या माध्यमातून त्यांनी शिवबांच्या मनात शौर्य, पराक्रम आणि धर्मनिष्ठा यांची बीजे पेरली. "शेतकऱ्यांच्या भाजीच्या देठालाही हात लावू नका," हा जिजाऊंनी दिलेला संस्कारच शिवाजी महाराजांच्या 'रयतेचे स्वराज्य' या संकल्पनेचा पाया ठरला. त्यांनी शिवबांच्या मनात आदर्श राज्यकर्त्याची संकल्पना स्पष्ट केली आणि त्यांच्यावर असलेला अढळ विश्वासच शिवरायांसाठी एक प्रचंड ऊर्जास्त्रोत बनला. शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी घेतलेल्या प्रत्येक महत्त्वाच्या निर्णयात जिजाऊंचा आशीर्वाद आणि मार्गदर्शन होते. आग्र्याहून सुटका असो वा अफजलखानाचा वध, जिजाऊंनी नेहमीच योग्य आणि निर्णायक दिशा दाखवली.

          जिजाऊ केवळ पडद्यामागे राहून मार्गदर्शन करणाऱ्या माता नव्हत्या, तर हिंदवी स्वराज्याच्या उभारणीत त्यांनी प्रत्यक्ष राज्यकारभारातही सक्रिय सहभाग घेतला. पुणे जहागिरीची जबाबदारी हातात घेतल्यावर त्यांनी उद्ध्वस्त झालेल्या पुण्यात पुन्हा सुव्यवस्था आणली. जमिनीची मोजणी करून महसूल व्यवस्था कार्यान्वित केली, लोकांना न्याय दिला आणि भयमुक्त वातावरण निर्माण केले. त्या काळात स्त्रियांनी राजकारभारात इतक्या सक्रियपणे भाग घेणे हे अत्यंत दुर्मिळ होते. पण जिजाऊंनी हे आव्हान स्वीकारले आणि यशस्वी करून दाखवले. त्यांची ही कृती स्त्रीशक्तीच्या सबलीकरणाचे आणि नेतृत्वाचे एक ज्वलंत उदाहरण आहे. त्यांनी केवळ मार्गदर्शन केले नाही, तर निर्णय घेतले, अंमलबजावणी केली आणि न्यायदानही केले. हिंदवी स्वराज्याची प्रशासकीय आणि सामाजिक पायाभरणी करण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा होता.

           जिजाऊंची दूरदृष्टी केवळ स्वराज्याच्या स्थापनेपुरती मर्यादित नव्हती. त्यांना हे हिंदवी स्वराज्य कसे असावे याची स्पष्ट कल्पना होती. हे स्वराज्य रयतेचे असावे, तेथे कोणताही जातीभेद नसावा, सर्वांना समान न्याय मिळावा आणि परकीय आक्रमणापासून ते सुरक्षित असावे, ही त्यांची तळमळ होती. याच दूरदृष्टीमुळे त्यांनी शिवरायांना अठरा पगड जातीच्या मावळ्यांना एकत्र आणण्याची प्रेरणा दिली. त्यांनी जातीभेद मानला नाही, तर कर्तृत्वाला महत्त्व दिले. यामुळेच हिंदवी स्वराज्यात सर्व स्तरातील लोक एकत्र आले आणि त्यांनी स्वराज्यासाठी आपले प्राणही पणाला लावले.

आपल्या डोळ्यासमोर आपले स्वप्न साकार झालेले पाहण्याचे भाग्य जिजाऊंना लाभले. शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या सोहळ्यात जिजाऊ उपस्थित होत्या, हा त्यांच्यासाठी सर्वात मोठा आनंदाचा क्षण होता. आपल्या ५० वर्षांच्या तपश्चर्येचे फळ त्यांना मिळाले होते. याच अलौकिक सोहळ्यानंतर अवघ्या १२ दिवसांनी, ज्येष्ठ कृष्ण नवमीला त्यांनी देह ठेवला. त्यांनी केवळ एक स्वप्न पाहिले नाही, तर ते सत्यात उतरवले आणि त्याचे प्रत्यक्ष साक्षीदारही झाल्या.

          आजही राजमाता जिजाऊंचे विचार आपल्यासाठी तितकेच महत्त्वाचे आहेत. आजच्या काळात जेव्हा समाजात फूट पाडण्याचे प्रयत्न होतात, तेव्हा जिजाऊंनी पेरलेल्या एकतेच्या बीजांचे स्मरण करणे आवश्यक आहे. स्त्रियांच्या सबलीकरणासाठी आजही जिजाऊंचे कार्य प्रेरणादायी आहे. त्यांनी घालून दिलेला आदर्श आजही आपल्याला सामाजिक सलोखा, न्याय आणि समृद्धीची प्रेरणा देत आहे.

          जिजाऊंचे जीवन हे त्याग, शौर्य, दूरदृष्टी आणि मातृत्वाचे एक अद्भुत मिश्रण आहे. त्यांनी केवळ एका राज्याची निर्मिती केली नाही, तर एक आदर्श समाज आणि एक आदर्श राज्यकर्ता कसा असावा, याचा वस्तुपाठ घालून दिला. त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त आपण केवळ त्यांच्या प्रतिमेला हार घालून थांबता कामा नये, तर त्यांच्या कार्याचे स्मरण करून त्यातून बोध घेतला पाहिजे. त्यांच्या विचारांना आपल्या जीवनात उतरवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. त्यांनी दिलेल्या संस्कारांची आणि मूल्यांची मशाल आपण तेवत ठेवली पाहिजे. त्यांचे हिंदवी स्वराज्य आजही आपल्याला सामाजिक सलोखा, न्याय आणि समृद्धीची प्रेरणा देत आहे. राजमाता जिजाऊंच्या पवित्र स्मृतीस विनम्र अभिवादन!