आषाढ आणि मेघदूताची आठवण

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

  
आज, आषाढाचा पहिला दिवस. महाकवी कालिदास दिन. भारतीय संस्कृतीत, विशेषतः महाराष्ट्राच्या भूमीत, या दिवसाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. केवळ दिनदर्शिकेतील एक तारीख नव्हे, तर हा दिवस आपल्या संस्कृतीशी, शेतीशी, परंपरेशी आणि निसर्गाशी असलेल्या खोलवरच्या नात्याची साक्ष देतो. आषाढ म्हणजे मातीचा सण, नवचैतन्याचा उत्सव आणि येणाऱ्या समृद्धीचे सूचक. याच आषाढात, महाकवी कालिदास यांच्या 'मेघदूत' या अजरामर खंडकाव्याची आठवण झाल्याशिवाय राहत नाही. आषाढातील पहिले ढग कवीच्या प्रतिभेला कसे स्फुरण देतात, याचे ते उत्कृष्ट उदाहरण आहे.

         ज्येष्ठ महिन्याच्या अखेरीस असह्य उकाड्याने जीव कासावीस झालेला असतो. धरणीमाई तहानलेली असते आणि शेतकरी राजा आकाशाकडे डोळे लावून बसलेला असतो. अशावेळी, आषाढाच्या आगमनाने एक वेगळीच उमेद संचारते. ढगांची गर्दी, विजेचा कडकडाट आणि वाऱ्याची मंद झुळूक पावसाच्या आगमनाची चाहूल देतात. हे वातावरण मन प्रफुल्लित करते आणि शरीरालाही दिलासा देते. आषाढात पडणारा पहिला पाऊस केवळ जमिनीलाच नव्हे, तर मनालाही शांत करतो. मातीतून येणारा सुगंध, 'मृद्गंध' हा खऱ्या अर्थाने धरतीच्या तृप्तीचा आणि नवजीवनाच्या शुभारंभाचा गंध असतो. हा गंध अनुभवल्यावर, शहरात राहणाऱ्यांनाही मातीशी असलेल्या आपल्या मूलभूत नात्याची आठवण होते. आणि याच पार्श्वभूमीवर, महाकवी कालिदास आपल्या 'मेघदूत' काव्यात आषाढातील ढगांना दूताचे रूप देतात. यक्षाला आपल्या प्रियसीपासून दूर राहावे लागते आणि आषाढातील पहिल्या ढगाला पाहून त्याला प्रियसीची तीव्र आठवण येते. तो त्या ढगालाच आपला दूत बनवून अलकानगरीत असलेल्या आपल्या पत्नीला निरोप पाठवतो. 'आषाढस्य प्रथम दिवसे' असे म्हणत कालिदास आषाढाच्या पहिल्या दिवसाचे महत्त्व केवळ निसर्गापुरते मर्यादित न ठेवता, मानवी भावनांशी, विरहाशी आणि प्रेमाशी कसे जोडतात, हे यातून स्पष्ट होते. ढगांच्या प्रत्येक हालचालीत, त्यांच्या गडगडाटात आणि विजेच्या चमकेत कवीला प्रियजनांच्या आठवणी दिसतात.

         भारताची अर्थव्यवस्था मुख्यत्वे शेतीवर अवलंबून आहे. महाराष्ट्रासारख्या कृषिप्रधान राज्यात तर आषाढाला अक्षरशः सोन्यासारखे दिवस मानले जाते. याच महिन्यात खरीप हंगामातील पेरण्यांना सुरुवात होते. पेरणी हा शेतकऱ्यासाठी केवळ एक व्यवहार नसून, ते एक व्रत आहे, एक तपस्या आहे. पावसाच्या पहिल्या थेंबांनी भिजलेल्या मातीत बी पेरताना त्याच्या डोळ्यात एक वेगळीच चमक असते. या पेरणीतूनच पुढील सहा महिन्यांच्या पोटापाण्याचा आधार मिळणार असतो. पेरणीसाठी आवश्यक असलेली तयारी, नांगरणी, पेरणीयोग्य बियाण्याची निवड आणि पेरणीचा मुहूर्त ही सारी प्रक्रिया शेतकऱ्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. या काळात, ग्रामीण भागातील घराघरात एक वेगळीच लगबग दिसून येते. शेतीची अवजारे दुरुस्त केली जातात, बियाणे निवडले जाते आणि पेरणीसाठी आवश्यक असलेल्या इतर गोष्टींची जुळवाजुळव केली जाते.

        आषाढ महिना केवळ शेतीपुरता मर्यादित नाही, तर तो आपल्या संस्कृतीचाही एक अविभाज्य भाग आहे. या महिन्यात येणारे सण आणि परंपरा हे आषाढाचे महत्त्व अधोरेखित करतात. आषाढी एकादशी हा याच महिन्यातील एक महत्त्वाचा दिवस. विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी पंढरपूरला जाणारी पायी वारी, लाखो वारकऱ्यांच्या भक्तीचा आणि श्रद्धेचा अनुपम संगम असते. विठ्ठलनामाचा गजर करत, टाळ-मृदंगाच्या गजरात, हरिनामाचा जयघोष करत निघालेली ही वारी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेचे प्रतीक आहे. या वारीतून एकोपा, सहिष्णुता आणि अध्यात्मिकता यांचा संदेश दिला जातो. याशिवाय, आषाढात येणारा गटारी अमावस्या आणि दीप अमावस्या यांसारखे सणही महाराष्ट्राच्या लोकजीवनाचा भाग आहेत.

        आषाढाचे वर्णन अनेक कवींनी आणि साहित्यिकांनी आपल्या लेखणीतून केले आहे. महाकवी कालिदास यांच्या 'मेघदूता'पासून ते संत ज्ञानेश्वरांच्या अभंगांपर्यंत, आषाढ महिन्याने साहित्यिकांना नेहमीच भुरळ घातली आहे. कालिदासाने तर आषाढाला अक्षरशः साहित्यविश्वात अमर करून टाकले. 'मेघदूत'मध्ये त्यांनी ढगांना केवळ पाण्याचे वाहक न मानता, त्यांना भावनांचे, आठवणींचे आणि विरहाचे प्रतीक बनवले. यक्षाच्या माध्यमातून त्यांनी मानवी मनातील विरहाची खोल भावना, प्रियजनांच्या आठवणींची तळमळ आणि निसर्गाशी असलेले मानवी नाते अत्यंत कलात्मकतेने मांडले आहे. आषाढात कोसळणाऱ्या पावसावर, त्याच्या थेंबांच्या नादावर, मातीच्या गंधावर आणि आकाशातील ढगांवर अनेक कविता रचल्या गेल्या आहेत. हे महिना केवळ निसर्गालाच नव्हे, तर मानवी मनालाही विविध भावनांनी भारून टाकतो. विरहाची भावना, प्रेमाची ओढ, निसर्गाच्या अद्भुत सौंदर्याचे कौतुक या साऱ्या भावना आषाढाशी निगडित आहेत.

        आजच्या काळात, हवामान बदलाच्या परिणामामुळे पावसाचे स्वरूप बदलताना दिसत आहे. अनियमित पाऊस, कधी अतिवृष्टी तर कधी अवर्षण यामुळे शेतकरी राजा नव्या संकटांना सामोरा जात आहे. अशा परिस्थितीत, आषाढाचा पहिला दिवस केवळ आनंदाचा नव्हे, तर भविष्यातील आव्हानांवर चिंतन करण्याचा आणि त्यावर उपाय शोधण्याचाही एक प्रसंग आहे. नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे संरक्षण, पर्यावरणपूरक शेती पद्धतीचा अवलंब आणि जलसंधारणाचे महत्त्व आज अधिकच अधोरेखित होते आहे.

        आषाढाचा पहिला दिवस म्हणजे केवळ एका नव्या पर्वाची सुरुवात नाही, तर ते आशा, ऊर्जा आणि नवचैतन्याचे प्रतीक आहे. हा दिवस आपल्याला निसर्गाशी, आपल्या परंपरेशी आणि आपल्या मूळ संस्कृतीशी जोडून ठेवतो. महाकवी कालिदासांच्या प्रतिभेने ज्या आषाढाला अजरामर केले, तोच आषाढ आजही आपल्या जीवनात नवा उत्साह घेऊन येतो. हा दिवस आपल्याला हे शिकवतो की, जीवनात कितीही आव्हाने आली तरी, निसर्ग आपल्याला नेहमीच नवी सुरुवात करण्याची संधी देतो. चला, तर मग या आषाढाचे स्वागत करूया, त्याच्या प्रत्येक थेंबात मिसळून जाऊया आणि नव्याने बहरणाऱ्या सृष्टीचा आनंद घेऊया. आषाढ महिन्याच्या पहिल्या दिवसाच्या हार्दिक शुभेच्छा!