-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉
काही गोष्टी काळाच्या ओघात बदलतात, तर काही बदल विचारप्रक्रियेवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण करतात. सध्या महाराष्ट्रात घडत असलेला एक महत्त्वाचा भाषिक आणि सांस्कृतिक बदल याच प्रकारात मोडतो, जिथे कधीकाळी आचार आणि विचाराने थोर माणसं मराठी बोलत होती, तिथे आज काही आचार आणि विचाराने पोर माणसं हिंदीचा आग्रह धरताना दिसतात. हा केवळ भाषिक बदल नाही, तर तो एका मोठ्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक स्थित्यंतराचं द्योतक आहे, ज्यावर गंभीरपणे विचार करण्याची वेळ आली आहे.
महाराष्ट्राच्या इतिहासाकडे पाहिलं तर, मराठी ही केवळ एक भाषा नव्हती, तर ती एक विचारांची गंगोत्री होती. शिवछत्रपतींच्या काळात स्वराज्याची संकल्पना, त्यांच्या न्यायपूर्ण कारभाराची भाषा मराठी होती. त्यानंतरच्या काळात, समाज सुधारकांच्या, विचारवंतांच्या आणि साहित्यिकांच्या पिढ्यांनी मराठीला विचारांचं एक प्रभावी माध्यम बनवलं. महात्मा फुले, सावित्रीबाई फुले यांनी शिक्षणाचं, स्त्रीमुक्तीचं आणि सत्यशोधनाचं पर्व मराठीतूनच घडवलं. लोकमान्य टिळकांनी 'केसरी' आणि 'मराठा' मधून राष्ट्रवादाची आणि स्वातंत्र्याची मशाल मराठीतच पेटवली. गोपाळ गणेश आगरकरांनी सुधारणावादी विचारांना धार दिली, तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी समतेचं आणि न्यायाचं रणशिंग मराठीतूनच फुंकलं. सावरकर, पु. ल. देशपांडे, आचार्य अत्रे यांच्यासारख्या दिग्गजांनी मराठी साहित्याला आणि कलेला एका वेगळ्या उंचीवर नेलं. या सर्व थोर माणसांनी मराठी भाषेच्या माध्यमातून केवळ साहित्यच नव्हे, तर समाज, संस्कृती आणि राजकारण या सर्वच क्षेत्रांत अमूलाग्र बदल घडवले. त्यांच्या विचारांना एक खोलवर बैठक होती, एक वैचारिक समृद्धी होती, जी मराठी भाषेच्या सामर्थ्यातून अधिक प्रभावीपणे लोकांपर्यंत पोहोचत होती. मराठी ही त्यांच्यासाठी केवळ संवादाचं साधन नव्हती, तर ती त्यांच्या गहन विचारांना आणि उदात्त आचारांना मूर्त रूप देणारी एक शक्ती होती.
स्वातंत्र्योत्तर काळात, हिंदी चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका आणि माध्यमांच्या प्रसारामुळे हिंदी सर्वदूर पोहोचली. महाराष्ट्रात तर हिंदी पाचवीपासून शिकवली जात आहे. यात काहीही गैर नाही, कारण कोणतीही भाषा शिकणं हे ज्ञानवृद्धीचंच लक्षण आहे. परंतु, प्रश्न तेव्हा निर्माण होतो, जेव्हा या भाषिक बदलासोबत वैचारिक पातळीवर घसरण होताना दिसते. आज काही पोर माणसं ज्या आग्रहाने पहिलीपासून हिंदीचा पुरस्कार करतात, त्यामागे अनेकदा वैचारिक पोकळी आणि सांस्कृतिक संवेदनशून्यताच अधिक दिसते. त्यांना मराठीच्या समृद्ध परंपरेची, तिच्या वैचारिक खोलीची जाण नसते. ते केवळ बाह्य प्रभावांना, टीव्हीवरील मालिकांना, किंवा हिंदी चित्रपटांतील संवादांना प्रमाण मानून आपली भाषा आणि विचारप्रक्रिया घडवतात. यामुळे त्यांची विचारशक्ती उथळ बनते. त्यांची भाषा ही केवळ बोलण्यासाठी असते, विचार करण्यासाठी नाही. ते अनेकदा स्वतःच्या संस्कृतीपासून, इतिहासापासून आणि मूळ विचारधारेपासून दुरावलेले दिसतात. त्यांच्या आचाराला आणि विचाराला एक ठोस बैठक नसते. ते "आम्ही ग्लोबल आहोत" असं दाखवण्यासाठी किंवा "मुख्य प्रवाहात" मिसळल्याचं सिद्ध करण्यासाठी हिंदीचा वापर करतात, पण या प्रक्रियेत ते स्वतःच्या वैचारिक मुळांना विसरतात. ही 'पोरकट' वृत्ती केवळ भाषिक आग्रहापुरती मर्यादित नसते, तर ती त्यांच्या सामाजिक आणि राजकीय दृष्टिकोनातही प्रतिबिंबित होते. अनेकदा तर्कहीनता, उथळ भावनिकता आणि तात्पुरत्या लाभांसाठी कोणताही विचार स्वीकारण्याची प्रवृत्ती त्यांच्यात दिसून येते.
या 'पोरकट' वृत्तीचे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक जीवनावर गंभीर परिणाम होत आहेत. मराठी भाषेची उपेक्षा केवळ भाषिक नाही, तर ती एका समृद्ध वैचारिक परंपरेची उपेक्षा आहे. जेव्हा नवी पिढी आपल्या भाषेतून वाचणं, लिहीणं आणि विचार करणं कमी करते, तेव्हा ती आपल्या पूर्वसुरींच्या महान विचारांपासून वंचित राहते. मराठी साहित्य, तत्त्वज्ञान, इतिहास, कला आणि संगीताचा अमूल्य ठेवा त्यांच्यापर्यंत पोहोचत नाही. यामुळे एक पोकळी निर्माण होते, जी इतर भाषांतील उथळ किंवा अनुकरणप्रधान विचारांनी भरली जाते. परिणामी, समाजात सखोल विचारमंथन कमी होतं, आणि सामाजिक जाणिवा बोथट होतात. भाषिक ओळख ही केवळ शब्दांपुरती नसते, ती संस्कृतीची, इतिहासाची आणि एका विशिष्ट जीवनशैलीची ओळख असते. मराठी भाषेचा आब कमी होणं म्हणजे महाराष्ट्राची विशिष्ट ओळख, तिचा मानबिंदू कमी होण्यासारखं आहे.
यावर उपाय काय? हिंदीला विरोध करणं हा निश्चितच उपाय नाही. कोणतीही भाषा शिकणं हे नेहमीच स्वागतार्ह आहे. प्रश्न भाषेचा नसून, वैचारिकतेचा आहे. महत्त्वाचं हे आहे की, आपण आपली मूळ भाषा आणि संस्कृतीची मुळं घट्ट धरून ठेवली पाहिजेत. मराठी भाषेला केवळ संवादाचं माध्यम न मानता, ती ज्ञानाची, विचारांची आणि सर्जनशीलतेची भाषा आहे हे नव्या पिढीला शिकवलं पाहिजे. घराघरात, शाळांमध्ये आणि सार्वजनिक जीवनात मराठीचा सन्मान केला पाहिजे. मराठी साहित्य वाचायला, मराठीतून विचार करायला आणि मराठीतून अभिव्यक्त व्हायला प्रोत्साहन दिलं पाहिजे.
आज गरज आहे ती पुन्हा एकदा आचार आणि विचाराने थोर माणसं घडवण्याची. अशी माणसं, ज्यांना स्वतःच्या भाषेचा, संस्कृतीचा अभिमान असेल, पण त्याचबरोबर त्यांना इतर भाषा आणि संस्कृतींचाही आदर असेल. जी माणसं केवळ भाषिक आंधळेपणाने नव्हे, तर सखोल विचार आणि विवेकाने निर्णय घेतील. भाषेच्या माध्यमातूनच आपण आपल्या संस्कृतीचा वारसा पुढे नेऊ शकतो आणि नव्या पिढीला वैचारिकदृष्ट्या सक्षम बनवू शकतो. अन्यथा, जर आपण या 'पोरकट' प्रवृत्तीला वेळीच आवर घातला नाही, तर येत्या काळात आपल्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक परंपरेचं काय होईल, हा प्रश्न अनुत्तरितच राहील. मराठी भाषेचं आणि तिच्यातील थोर विचारांचं पुनरुज्जीवन करणं, हे केवळ भाषिक कार्य नाही, तर ते एका संस्कृतीला आणि एका समाजाला नवसंजीवनी देण्यासारखं आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा