अनधिकृत स्पीडब्रेकर : अपघातांचे प्रमुख कारण

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

          
स्पीडब्रेकर, ज्यांना आपण मराठीत 'गतिरोधक' म्हणतो, हे रस्त्यांवरील अपघातांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आणि वाहनांचा वेग मर्यादित करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन आहेत. त्यांचा मूळ उद्देश जीव वाचवणे आणि रहदारी सुरक्षित करणे हा आहे. परंतु, आपल्या देशात, विशेषतः महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये, या गतिरोधकांचे स्वरूप आणि वापर याबद्दल मोठी गोंधळाची परिस्थिती आहे. रस्त्यांवर वाढलेल्या बेकायदेशीर म्हणजेच अनधिकृत स्पीडब्रेकर्समुळे अपघातांचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे, ज्यामुळे अनेकांना जीव गमवावे लागत आहेत किंवा गंभीर दुखापतींना सामोरे जावे लागत आहे. कायदेशीर आणि बेकायदेशीर स्पीडब्रेकर यांच्यातील सीमारेषा अनेकदा अस्पष्ट होते, ज्यामुळे केवळ वाहतुकीची शिस्तच बिघडत नाही तर वाहनांचे नुकसान होते आणि नागरिकांना आरोग्य समस्यांनाही सामोरे जावे लागते. 

          कायदेशीर स्पीडब्रेकर हे भारतीय रस्ते काँग्रेस (IRC) च्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे (IRC: ९९-१०८३) पालन करून तयार केलेले असतात. यानुसार, त्यांची उंची १० ते १५ सेंटीमीटर असावी, रुंदी किमान ३.७ मीटर आणि दोन्ही बाजूंनी सुमारे 17 मीटर लांबीचा हळूवार उतार असावा. हे गतिरोधक शाळा, रुग्णालये, अति-गजबजलेल्या निवासी वस्त्या, धोकादायक वळणे, मोठे चौक, रेल्वे क्रॉसिंग किंवा जास्त पादचाऱ्यांच्या वर्दळीच्या ठिकाणीच बसवावेत. त्यांच्यापूर्वी योग्य चेतावणी फलक आणि त्यावर पांढऱ्या रंगाचे परावर्तक पट्टे असणे आवश्यक आहे. कायदेशीर स्पीडब्रेकर उभारण्याचा अधिकार केवळ स्थानिक प्राधिकरणे (महानगरपालिका, नगरपरिषदा, सार्वजनिक बांधकाम विभाग) यांनाच असतो. योग्यरित्या डिझाइन केलेले आणि योग्य ठिकाणी बसवलेले कायदेशीर स्पीडब्रेकर वाहतुकीला मोठा अडथळा न बनता सुरक्षितता वाढवतात.

         याउलट, भारतात अनेकदा स्थानिक रहिवासी, दुकानदार किंवा कार्यकर्ते स्वतःच्या सोयीनुसार बेकायदेशीर स्पीडब्रेकर तयार करतात. या बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरचे बांधकाम अवैज्ञानिक असते; त्यांची उंची, रुंदी आणि उतार याचे कोणतेही मानक नसते, ज्यामुळे वाहनांचे सस्पेंशन, टायर आणि इतर भागांचे गंभीर नुकसान होते. हे स्पीडब्रेकर अनपेक्षित ठिकाणी (उदा. वेगाने जाणाऱ्या रस्त्यांच्या मधोमध किंवा धोकादायक वळणांवर) दिसू शकतात, ज्यामुळे वाहनचालकांना ते अचानक दिसतात आणि नियंत्रण सुटून अपघात होण्याची शक्यता वाढते. बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरवर कोणतेही चेतावणी फलक किंवा परावर्तक पट्टे नसतात, ज्यामुळे ते रात्रीच्या वेळी किंवा खराब हवामानात दिसत नाहीत आणि त्यामुळे गंभीर अपघात होतात. अनेकदा ते स्थानिक वाद आणि वाहतुकीच्या कोंडीचे कारण बनतात. बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरमुळे अपघात झाल्यास त्याची जबाबदारी कोणावर निश्चित करायची, हा मोठा प्रश्न असतो. चुकीच्या पद्धतीने बनवलेले स्पीडब्रेकर वाहनांना अचानक आणि वारंवार ब्रेक लावण्यास भाग पाडतात, ज्यामुळे इंधनाचा वापर वाढतो आणि वायू प्रदूषणही वाढते.

बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरमुळे होणाऱ्या अपघातांचे प्रमाण चिंताजनक आहे, विशेषतः दुचाकीस्वार याचे जास्त बळी ठरतात, ज्यामुळे गंभीर डोक्याला मार लागणे, हाडे मोडणे किंवा कायमस्वरूपी अपंगत्व येऊ शकते. आरोग्याच्या दृष्टीनेही हे स्पीडब्रेकर घातक आहेत; चुकीच्या उंचीमुळे वाहनांना बसणारे धक्के, विशेषतः कंबरेच्या आणि मणक्याच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम करतात, ज्यामुळे पाठदुखी, सायटिका, मणक्याचे आजार आणि स्लिप डिस्क यांसारख्या समस्या जडतात. वृद्ध व्यक्ती, गर्भवती महिला आणि लहान मुलांसाठी हे धक्के अधिक धोकादायक ठरतात.

         या गंभीर समस्येवर मात करण्यासाठी कठोर कायद्याची अंमलबजावणी आणि दंड महत्त्वाचा आहे; स्थानिक प्रशासनाने बेकायदेशीर स्पीडब्रेकर ओळखण्यासाठी आणि ते त्वरित काढून टाकण्यासाठी कठोर पावले उचलणे आवश्यक आहे. जनजागृती आणि शिक्षणाचे महत्त्व ओळखून बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरच्या दुष्परिणामांबद्दल व्यापक मोहीम राबवावी आणि लोकांना अनधिकृत बांधकाम न करण्यासाठी प्रोत्साहित करावे. ज्या ठिकाणी खरोखरच गरज आहे, अशा ठिकाणी वैज्ञानिक नियोजित स्पीडब्रेकरची IRC च्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार अधिकृत विभागांनीच उभारणी करावी. पर्यायी रस्ते सुरक्षा उपाययोजनांचाही विचार करावा, जसे की स्पष्ट वेगमर्यादा फलक, रम्बल स्ट्रिप्स आणि रस्त्यांचे डिझाइन बदलून इंजिनिअरिंग उपाय (उदा. ट्रॅफिक कामिंग मेजर्स) लागू करणे. स्थानिक प्रशासनातील अधिकाऱ्यांना IRC मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार स्पीडब्रेकर कसे असावेत, याचे योग्य प्रशिक्षण देणे महत्त्वाचे आहे. तसेच, नागरिकांकडून अहवालाची सोय उपलब्ध करून द्यावी, जिथे ते मोबाईल ऍप्लिकेशन्स किंवा हेल्पलाइन नंबरद्वारे बेकायदेशीर स्पीडब्रेकरची माहिती देऊ शकतील.

          वाहतूक सुरळीत, सुरक्षित आणि अपघातमुक्त ठेवण्यासाठी योग्य नियोजन, नियमांची कठोर अंमलबजावणी आणि नागरिकांचा सक्रिय सहभाग अत्यंत महत्त्वाचा आहे. रस्ते सुरक्षा ही केवळ प्रशासनाची जबाबदारी नसून, ती प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे. आपण सर्वांनी मिळून या समस्येवर मात केल्यास आपले रस्ते अधिक सुरक्षित आणि अपघातमुक्त होतील. स्पीडब्रेकर हे जीव वाचवण्यासाठी बनवले जातात, ते जीव घेण्यासाठी नव्हे, हे आपण लक्षात ठेवले पाहिजे.