उत्तेजक : भारतीय खेळासमोरील गंभीर आव्हान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

        
खेळ, जे नेहमीच शारीरिक क्षमता, कठोर परिश्रम आणि खिलाडूवृत्तीचे प्रतीक मानले जातात, आज एका गंभीर संकटाचा सामना करत आहेत– ते म्हणजे उत्तेजक सेवनाचे वाढते प्रमाण. "उत्तेजक" (doping) हा शब्द ऐकताच आजकाल अनेक क्रीडाप्रेमींच्या मनात चिंतेची लाट उसळते. खेळाडूंच्या कामगिरीत अनैसर्गिकरित्या सुधारणा घडवून आणण्यासाठी काही रासायनिक पदार्थ किंवा पद्धतींचा वापर करणे म्हणजे उत्तेजक सेवन. दुर्दैवाने, या गंभीर समस्येने आता भारताला आपल्या विळख्यात घेतले आहे. एका ताज्या अहवालानुसार, उत्तेजक सेवन प्रकरणात भारताचा जगात दुसरा क्रमांक लागला आहे, ही बाब आपल्या क्रीडा जगतासाठी अत्यंत चिंताजनक आहे.

         अलिकडेच प्रकाशित झालेल्या एका अहवालानुसार, उत्तेजक सेवन प्रकरणात भारताने जागतिक स्तरावर दुसरी जागा पटकावली आहे. याचा अर्थ, उत्तेजक सेवन करणाऱ्या खेळाडूंच्या संख्येत भारताचा नंबर केवळ केनियाच्या मागे आहे. केनियाचे एकूण १३८ खेळाडू उत्तेजक सेवनामध्ये दोषी आढळले असून, या यादीत भारताचे १२८ खेळाडू आहेत. ही आकडेवारी केवळ धक्कादायक नाही, तर भारतीय खेळाडूंच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी तसेच देशाच्या क्रीडा क्षेत्राच्या प्रतिमेसाठी एक गंभीर धोका आहे. विशेषतः ऍथलेटिक्ससारख्या क्रीडा प्रकारात उत्तेजक सेवनाचे प्रमाण अधिक असल्याचे या अहवालात नमूद करण्यात आले आहे, जे भारतीय ऍथलेटिक्सच्या उज्ज्वल भविष्यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करते.

        उत्तेजक सेवनाची अनेक कारणे असू शकतात. काही खेळाडू त्वरित यश मिळवण्यासाठी आणि कमी वेळेत उच्च स्तरावर पोहोचण्यासाठी उत्तेजकांचा वापर करतात. स्पर्धात्मक दबाव, प्रशिक्षकांकडून मिळणारे प्रोत्साहन, आणि काही प्रकरणांमध्ये अनभिज्ञता ही देखील काही कारणे असू शकतात. बऱ्याचदा, काही खेळाडूंना उत्तेजकांबद्दल पुरेशी माहिती नसते आणि ते अजाणतेपणी त्यांचा वापर करतात. आर्थिक प्रलोभने आणि प्रायोजकांकडून मिळणारा दबाव देखील खेळाडूंना उत्तेजक सेवनाकडे ढकलतो.

        याचे परिणाम अत्यंत गंभीर आहेत. सर्वप्रथम, उत्तेजक सेवन खेळाडूंच्या आरोग्यासाठी अत्यंत हानिकारक आहे. यामुळे हृदयविकार, यकृताचे आजार, किडनीचे विकार आणि मानसिक समस्यांसारख्या गंभीर आरोग्य समस्या निर्माण होऊ शकतात. दुसरे, हे खेळाच्या मूळ तत्त्वांना धोका निर्माण करते. खेळातील समानता आणि खिलाडूवृत्ती धोक्यात येते, कारण जे खेळाडू कठोर परिश्रमाने खेळतात, त्यांच्यावर उत्तेजक सेवन करणाऱ्या खेळाडूंचा अन्याय होतो. तिसरे, उत्तेजक सेवनामुळे देशाच्या आंतरराष्ट्रीय प्रतिमेला धक्का लागतो. जर एखाद्या खेळाडूने उत्तेजक सेवनामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बंदी घातली, तर ते केवळ त्या खेळाडूचीच नाही, तर देशाचीही मान खाली घालवते.

         भारतात उत्तेजक सेवनाला गुन्हा मानण्यात आले आहे. या संदर्भात कायदेशीर कारवाई करण्याचे अधिकार भारतीय अँटी-डोपिंग एजन्सी (NADA) आणि जागतिक अँटी-डोपिंग एजन्सी (WADA) यांच्याकडे आहेत. अलिकडेच, भारतीय ऍथलेटिक्स महासंघाने दिल्ली पोलिसांच्या सहकार्याने उत्तेजक प्रकरणांची चौकशी करण्यासाठी एक उच्चस्तरीय समिती स्थापन केली होती. मात्र, या प्रयत्नांचा फारसा परिणाम झालेला दिसत नाही, हे ताजे आकडेवारी दर्शवते. गेल्या आठवड्यातच एका भारतीय महिला रिले स्पर्धकावर उत्तेजक सेवनामुळे बंदी घालण्यात आल्याचे वृत्त आहे, हे असे अनेक प्रकरणांपैकी एक उदाहरण आहे.

         या समस्येवर मात करण्यासाठी कठोर उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. सर्वप्रथम, उत्तेजकांबद्दल जनजागृती वाढवणे गरजेचे आहे. खेळाडूंना, प्रशिक्षकांना, आणि खेळाशी संबंधित सर्व व्यक्तींना उत्तेजकांचे दुष्परिणाम आणि त्यांच्या कायदेशीर परिणामांबद्दल माहिती देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शालेय आणि महाविद्यालयीन स्तरावरच खेळाडूंना याबाबत शिक्षण देणे आवश्यक आहे.

दुसरे, डोपिंग चाचण्यांची संख्या वाढवणे आणि त्यात पारदर्शकता आणणे आवश्यक आहे. नियमित आणि अनपेक्षित डोपिंग चाचण्यांमुळे खेळाडूंना उत्तेजक सेवनापासून परावृत्त करण्यास मदत होईल. ज्या खेळाडूंना डोपिंगमध्ये दोषी आढळले आहे, त्यांच्यावर कठोर कारवाई करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून इतरांना धडा मिळेल. बंदी घालण्याची मुदत वाढवणे आणि आर्थिक दंड लावणे हे देखील प्रभावी उपाय असू शकतात.

       तिसरे, खेळाडूंच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. त्यांना योग्य पोषण, प्रशिक्षण आणि मानसिक आधार पुरवणे गरजेचे आहे. खेळाडूंना उत्तेजकाशिवाय नैसर्गिकरित्या त्यांची कामगिरी सुधारण्यास मदत करणे महत्त्वाचे आहे. याव्यतिरिक्त, प्रशिक्षकांनी खेळाडूंना नैतिकतेचे आणि खिलाडूवृत्तीचे महत्त्व समजावून सांगितले पाहिजे.

चौथे, अंमलबजावणी एजन्सींना अधिक बळकट करणे आवश्यक आहे. नाडा (NADA) आणि वाडा (WADA) यांना अधिक संसाधने आणि अधिकार प्रदान करणे गरजेचे आहे, जेणेकरून ते प्रभावीपणे कार्य करू शकतील. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील संस्थांशी सहकार्य वाढवून माहितीची देवाणघेवाण करणे देखील आवश्यक आहे. पाचवे, देशात क्रीडा संस्कृतीचा विकास करणे महत्त्वाचे आहे, जिथे नैतिक मूल्ये आणि प्रामाणिकपणाला महत्त्व दिले जाते. जिंकणे महत्त्वाचे असले तरी, ते योग्य मार्गाने जिंकणे अधिक महत्त्वाचे आहे.

        जर उत्तेजक सेवनाच्या या वाढत्या प्रमाणावर वेळीच नियंत्रण मिळवले नाही, तर भारतीय क्रीडा क्षेत्रावर आंतरराष्ट्रीय बंदी येण्याची शक्यता आहे. भारतीय ऑलिम्पिक संघटनेचे अध्यक्ष आणि ऍथलेटिक्स फेडरेशनचे अध्यक्ष हे देखील यावर लक्ष ठेवून आहेत. भारताला जागतिक स्तरावर एक प्रमुख क्रीडा शक्ती म्हणून उदयास आणण्यासाठी, खेळातील नैतिकतेचे आणि प्रामाणिकपणाचे रक्षण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. भारतामध्ये खेळाडूंच्या प्रतिभेची आणि क्षमतेची कमतरता नाही. अनेक भारतीय खेळाडू त्यांच्या कठोर परिश्रमामुळे आणि निष्ठेमुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर यश मिळवत आहेत. गरज आहे ती त्यांना योग्य मार्गदर्शन, प्रोत्साहन आणि स्वच्छ वातावरणाची. उत्तेजकमुक्त क्रीडा क्षेत्र हे केवळ खेळाडूंच्याच नव्हे, तर संपूर्ण देशाच्या सन्मानाचे प्रतीक आहे.

         या गंभीर समस्येवर मात करण्यासाठी सरकार, क्रीडा संस्था, खेळाडू, प्रशिक्षक आणि समाज या सर्वांनी एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे. जर आपण या आव्हानाचा प्रभावीपणे सामना करू शकलो, तरच भारतीय क्रीडा क्षेत्राला उज्ज्वल भविष्य मिळेल आणि आपले खेळाडू सन्मानाने जागतिक स्तरावर देशाचे प्रतिनिधित्व करतील. उत्तेजकांचा विळखा तोडून भारताला पुन्हा एकदा जगाच्या नकाशावर एक स्वच्छ आणि नैतिक क्रीडा राष्ट्र म्हणून सिद्ध करणे हेच आपले ध्येय असले पाहिजे. हे केवळ आव्हान नाही, तर एक संधी आहे, जिथे आपण आपल्या खेळातील मूल्ये पुन्हा प्रस्थापित करू शकतो.