अरण्यऋषी मारुती चितमपल्ली

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

 
पद्मश्री मारुती चितमपल्ली, हे नाव नुसतं उच्चारलं तरी डोळ्यासमोर उभा राहतो तो घनदाट अरण्य, त्यात वावरणारे पशुपक्षी आणि त्यांच्या जीवनाचा अभ्यास करण्यात रमलेला एक ऋषितुल्य व्यक्तिमत्त्व. "अरण्यऋषी" म्हणून ओळखले जाणारे हे महान व्यक्तिमत्त्व काळाच्या पडद्याआड गेले, ही बातमी समस्त निसर्गप्रेमी आणि वन्यजीव अभ्यासकांना खोलवर व्यथित करणारी आहे. भारत सरकारने नुकताच त्यांना पद्मश्री देऊन सन्मानित केले होते, हा सन्मान त्यांच्या निस्वार्थ कार्याची पोचपावती होता आणि त्यांच्या निधनाने महाराष्ट्राने नव्हे, तर भारताने एक अनमोल ठेवा गमावला आहे.

          मारुती चितमपल्ली म्हणजे केवळ एक वन्यजीव अभ्यासक नव्हते, तर ते एक चालते-फिरते अरण्यच होते. त्यांचे जीवन म्हणजे निसर्गाशी एकरूप होऊन जगण्याचा एक आदर्श वस्तुपाठ होता. त्यांचे वास्तव्य शहरी कोलाहलापासून दूर, चंद्रपूर जिल्ह्यातील ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्पाच्या सान्निध्यात, तिथल्याच जंगलात होते. त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य वन्यजीवनाच्या अभ्यासासाठी आणि संवर्धनासाठी समर्पित केले. ताडोबाच्या जंगलातील प्रत्येक झाड, प्रत्येक प्राणी, प्रत्येक पक्षी त्यांना कुटुंबातील सदस्याप्रमाणे परिचित होता. त्यांच्या आवाजातील चढ-उतार, त्यांच्या सवयी, त्यांचे स्थलांतर, त्यांच्यातील परस्परसंबंध या सगळ्यांचा चितमपल्लींनी इतका सखोल अभ्यास केला होता की, त्यांचे ज्ञान एखाद्या महाकाय ज्ञानकोशापेक्षाही अधिक होते.

         त्यांचा जन्म एका सामान्य कुटुंबात झाला असला तरी, असामान्य निरीक्षणशक्ती आणि निसर्गाप्रती असलेली अथांग ओढ त्यांना या क्षेत्राकडे घेऊन आली. वनविभागात नोकरी करत असतानाही त्यांनी आपले संशोधनाचे काम कधी थांबवले नाही. उलट, शासकीय नोकरीमुळे त्यांना जंगलात अधिक वेळ घालवण्याची संधी मिळाली आणि या संधीचे त्यांनी सोने केले. त्यांची नोंद घेण्याची पद्धत, त्यांचे सूक्ष्म निरीक्षण, त्यांनी जमा केलेली माहिती हे सर्वच अत्यंत पद्धतशीर आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून केलेले होते. त्यांच्या नोंदी केवळ कागदावरच्या आकडेवारी नव्हत्या, तर त्या जंगलाच्या स्पंदनांची, तिथल्या जीवनातील प्रत्येक क्षणाची साक्ष होत्या.

        चितमपल्लींचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी मराठी भाषेतून वन्यजीवनावर केलेले विपुल लेखन. त्यांनी लिहिलेली पुस्तके केवळ माहितीपर नव्हती, तर ती वाचकाला थेट जंगलात घेऊन जाणारी होती. त्यांचे "पक्षिकोश", "वनदुर्गा", "रानवाटा", "शब्दांचे घन"  "चकवाचांदण" ही आणि अशी अनेक पुस्तके मराठी साहित्यविश्वात मैलाचा दगड ठरली आहेत. त्यांच्या लेखनातून जंगलाची गूढता, तिथली सौंदर्यदृष्टी आणि वन्यजीवांबद्दलची अपार करुणा स्पष्ट दिसते. त्यांच्या लेखनाने केवळ अभ्यासकांनाच नव्हे, तर सामान्य वाचकालाही निसर्गाच्या जवळ आणले. त्यांच्या पुस्तकांमधून त्यांनी पक्ष्यांच्या अनेक प्रजातींचा परिचय करून दिला, त्यांच्या जीवनातील बारकावे उलगडले. त्यांचे लेखन हे केवळ माहिती देणारे नव्हते, तर ते वाचकाला निसर्गाची जाणीव करून देणारे, त्याच्या संरक्षणासाठी प्रेरित करणारे होते.

        त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन भारत सरकारने त्यांना नुकताच पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित केले होते. हा सन्मान त्यांच्या दशकांच्या अविरत परिश्रमाचे आणि निसर्गाप्रती असलेल्या त्यांच्या असीम निष्ठेचे प्रतीक होता. याशिवाय अनेक साहित्य पुरस्कारांनीही त्यांना गौरवण्यात आले. पण खरी ओळख त्यांना मिळाली ती "अरण्यऋषी" या नावाने. हे नाव केवळ एक पदवी नव्हती, तर ते त्यांच्या तपस्येचे, त्यांच्या निष्ठेचे आणि त्यांच्या ज्ञानाचे प्रतीक होते.

        आजच्या वेगवान आणि तंत्रज्ञान-आधारित जगात, जिथे माणूस निसर्गापासून अधिकाधिक दूर जात आहे, तिथे चितमपल्लींसारखे व्यक्तिमत्त्व हे एक प्रेरणास्थान होते. त्यांनी आपल्याला निसर्गाशी जोडून राहण्याचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांनी दाखवून दिले की, निसर्गाचे संरक्षण करणे हे केवळ आपली जबाबदारी नाही, तर ते मानवाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे. त्यांच्या कार्यामुळे अनेक तरुण पिढ्यांना वन्यजीव अभ्यास आणि निसर्ग संवर्धनाकडे वळण्याची प्रेरणा मिळाली.

          चितमपल्ली हे केवळ लेखक किंवा अभ्यासक नव्हते, तर ते एक शिक्षकही होते. त्यांच्या संपर्कात आलेल्या प्रत्येकाला ते निसर्गाबद्दल काहीतरी नवीन शिकवून गेले. त्यांची वाणी शांत असली तरी, त्यांच्या शब्दांमध्ये जंगलाचा अनुभव आणि अफाट ज्ञान सामावलेले होते. त्यांच्याकडून मिळालेले ज्ञान हे केवळ पुस्तकी नव्हते, तर ते अनुभवावर आधारित, प्रत्यक्ष निरीक्षणातून आलेले ज्ञान होते.

त्यांच्या निधनाने एक ज्ञानाचा स्रोत हरवला आहे. पण त्यांनी मागे ठेवलेला वारसा हा अमूल्य आहे. त्यांची पुस्तके, त्यांचे विचार, त्यांचे जीवनकार्य हे आपल्याला नेहमीच निसर्गाच्या जवळ राहण्याची, त्याचा आदर करण्याची आणि त्याचे संवर्धन करण्याची आठवण करून देईल.

         मारुती चितमपल्लींच्या स्मृतीस विनम्र अभिवादन! त्यांचे कार्य आपल्याला कायम प्रेरणा देत राहो आणि त्यांच्या "अरण्यऋषी" नावाप्रमाणेच आपणही निसर्गाशी एकरूप होऊन त्याचे जतन करू शकू, हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल. त्यांचे भौतिक शरीर जरी काळाच्या पडद्याआड गेले असले तरी, त्यांचे विचार आणि त्यांचे कार्य हे चिरकाल टिकणारे आहे. ते सदैव आपल्या स्मरणात राहतील.