मुंबईच्या धावत्या लाईफलाईनला डाग

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

              
आज, आठवड्याच्या पहिल्याच दिवशी, रेल्वे प्रवाशांच्या नशिबी पुन्हा एकदा अपघाताचा काळा दिवस उजाडला. सकाळी ८ वाजून ३६ मिनिटांनी मुंब्रा स्थानकाजवळ दोन लोकल गाड्या एकमेकांजवळून जाताना लटकलेले प्रवासी  घासले गेले. संपूर्ण महाराष्ट्र या घटनेने हादरून गेला आहे. मुंबईच्या या जीवनवाहिनीवर घडलेल्या या दुर्घटनेत लोकलच्या दारात उभे असलेले १० ते १२ प्रवासी धावत्या ट्रेनमधून खाली पटरीवर फेकले गेले. या अपघातात ५ जणांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला असून, अनेक प्रवासी गंभीर जखमी झाल्याचे वृत्त आहे. ही केवळ एक आकडेवारी नाही, तर रेल्वे प्रवासाच्या धकाधकीच्या जीवनातील एका भयाण वास्तवाची आणि सुरक्षिततेच्या गंभीर प्रश्नांची ही दाहक जाणीव आहे.

               मुंबईची लोकल ही केवळ एक प्रवासी वाहतुकीची व्यवस्था नाही, ती  रेल्वे प्रवाशांच्या अस्तित्वाचा अविभाज्य भाग आहे. रोज लाखो  रेल्वे प्रवाशी  या लोकलने प्रवास करतात, आपल्या कामावर पोहोचतात, कुटुंबाचे पालनपोषण करतात. सकाळी मिळेल ती लोकल पकडून कामावर जाण्याची त्यांची धडपड, गर्दीतही जीव मुठीत घेऊन प्रवास करण्याची त्यांची सवय, हे सर्व  रेल्वे प्रवाशांच्या अदम्य उत्साहाचे आणि हार न मानण्याच्या वृत्तीचे प्रतीक आहे. पण आज घडलेल्या या अपघाताने या उत्साहावर आणि धैर्यावर अपघाताचे काळे ढग जमा झाले आहेत. जी लोकल त्यांना सुरक्षित पोहोचवणार होती, तीच काही प्रवाशांसाठी मृत्यूचा सापळा बनली. सोमवारच्या सकाळी कामावर जाण्याच्या घाईत असलेल्या  रेल्वे प्रवाशांवर काळाने घाला घातला.

            या अपघाताची प्राथमिक कारणे अजूनही स्पष्ट नसली तरी, मुंबईच्या लोकल प्रवासातील अनेक जुन्या आणि गंभीर समस्या पुन्हा एकदा ऐरणीवर आल्या आहेत. मध्य रेल्वे मार्गावरील वाढती प्रवासी संख्या, लोकल आणि एक्स्प्रेस गाड्यांची प्रचंड गर्दी, अपुरी आणि जुनाट पायाभूत सुविधा, सिग्नल यंत्रणेतील संभाव्य त्रुटी, आणि देखभाल-दुरुस्तीचा अभाव यांसारख्या अनेक बाबी वेळोवेळी चर्चेत येतात. रेल्वे प्रशासनाकडून सुरक्षा सुधारणांचे दावे केले जात असले तरी, असे भीषण अपघात सातत्याने घडत राहिल्याने या दाव्यांवर मोठे प्रश्नचिन्ह निर्माण होते. दारातून पडण्याची ही पहिलीच घटना नाही. यापूर्वीही अशा अनेक दुर्घटना घडल्या आहेत, ज्यात अनेकांना आपले प्राण गमवावे लागले आहेत किंवा कायमचे अपंगत्व आले आहे. तरीही, दारातील गर्दी कमी करण्यासाठी, प्रवाशांना सुरक्षित प्रवास मिळावा यासाठी ठोस उपाययोजना करण्यात रेल्वे प्रशासन कोठे तरी कमी पडत असल्याचे चित्र आहे.

            आजच्या या अपघातामुळे केवळ मानवी जीवितहानी आणि जखमींची संख्या एवढेच नुकसान नाही, तर मुंबईकरांच्या मनावर भीतीचे सावट निर्माण झाले आहे. दररोज जीव मुठीत घेऊन प्रवास करणाऱ्या सामान्य माणसाला आता रेल्वे प्रवासावर विश्वास ठेवणे कठीण झाले आहे. रेल्वे प्रवासाच्या सुरक्षिततेची हमी दिली जात असतानाही असे अपघात का घडतात, हा प्रश्न प्रत्येक  रेल्वे प्रवाशांच्या मनात घोळत आहे. या घटनेची सखोल आणि निष्पक्ष चौकशी होणे अत्यंत गरजेचे आहे. केवळ तात्पुरती मलमपट्टी न करता, या अपघातामागील खरी कारणे शोधून त्यावर कायमस्वरूपी उपाययोजना करणे महत्त्वाचे आहे.

           रेल्वे प्रशासनाने तातडीने काही महत्त्वाच्या उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. १. सिग्नल यंत्रणेचे आधुनिकीकरण : जुनाट सिग्नल यंत्रणा बदलून आधुनिक आणि अधिक विश्वासार्ह सिग्नल प्रणाली बसवणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे मानवी चुकांमुळे होणारे अपघात टाळता येतील. २. रेल्वे रुळांची नियमित तपासणी आणि दुरुस्ती : रेल्वे रुळांची नियमित तपासणी करणे आणि त्यांच्या देखभालीस प्राधान्य देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण रुळांच्या दोषामुळेही अपघात होण्याची शक्यता असते. ३. नवीन लोकल गाड्यांची उपलब्धता आणि पायाभूत सुविधांचा विकास : वाढत्या प्रवासी संख्येनुसार नवीन आणि अधिक सुरक्षित लोकल गाड्या उपलब्ध करून देणे आणि लोकल मार्गावरील पायाभूत सुविधांचा विकास करणे आवश्यक आहे. यामुळे गर्दी कमी होऊन अपघात टाळता येतील. ४. दारांमधून पडणारे अपघात टाळण्यासाठी उपाययोजना : लोकलच्या दारातून पडणारे अपघात टाळण्यासाठी स्वयंचलित दरवाजे, दाराजवळ अतिरिक्त सुरक्षा कर्मचारी किंवा इतर तांत्रिक उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. ५. प्रवाशांमध्ये जनजागृती : प्रवाशांना दारात उभे न राहण्याचे किंवा धोकादायक पद्धतीने प्रवास न करण्याचे आवाहन करणे आणि त्याबद्दल जनजागृती करणे देखील महत्त्वाचे आहे.

         या घटनेने रेल्वे प्रशासनाची जबाबदारी आणि उत्तरदायित्व पुन्हा एकदा अधोरेखित केले आहे. प्रवाशांच्या सुरक्षिततेची हमी देणे हे त्यांचे आद्य कर्तव्य आहे. जखमींना तात्काळ वैद्यकीय मदत उपलब्ध करून देणे आणि दुर्दैवाने मृत्यूमुखी पडलेल्यांच्या कुटुंबीयांना योग्य ती मदत करणे हे महत्त्वाचे आहेच, पण त्याही पुढे जाऊन भविष्यात असे अपघात टाळण्यासाठी दीर्घकालीन योजना आखणे आणि त्यांची प्रभावी अंमलबजावणी करणे ही काळाची गरज आहे. मुंबईकरांचा लोकलवरील विश्वास पुन्हा प्रस्थापित करण्यासाठी केवळ घोषणा नकोत, तर प्रत्यक्ष कृतीची गरज आहे. या अपघातात बळी पडलेल्या निष्पाप जीवांना श्रद्धांजली वाहताना, रेल्वे प्रशासनाने त्यांच्या मृत्यूतून बोध घेऊन भविष्यात असे अपघात टाळण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करावेत, अशी  रेल्वे प्रवाशांची अपेक्षा आहे.

आजची ही घटना ही केवळ एक बातमी नाही, तर रेल्वे प्रशासनासाठी एक धोक्याची घंटा आहे. मुंबईची जीवनवाहिनी खऱ्या अर्थाने सुरक्षित आणि विश्वासार्ह बनवण्यासाठी गांभीर्याने विचार करण्याची आणि ठोस पाऊले उचलण्याची वेळ आली आहे. अन्यथा, अशा अनेक दुर्दैवी घटना भविष्यातही मुंबईच्या रेल्वे इतिहासाला काळीमा फासत राहतील आणि लाखो  रेल्वे प्रवाशांचा जीव सतत टांगणीला लागेल.