सायबर फसवणुकीची नवी शिकार

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

           
आजच्या डिजिटल युगात, जिथे सर्व काही एका क्लिकवर उपलब्ध आहे, तिथे जीवनातील सर्वात महत्त्वाचा निर्णय घेतानाही आपण ऑनलाइन माध्यमांवर अवलंबून राहू लागलो आहोत. लग्न जुळवणाऱ्या "मॅट्रिमोनिअल साईट्स" अर्थात मधुजालामुळे अनेक अविवाहित जोडप्यांना आपले जीवनसाथी शोधणे सोपे झाले आहे. पण, या सोयीसोबतच एक नवीन धोकाही दडलेला आहे – सायबर फसवणूक. नुकतीच उघडकीस आलेली तीन कोटी १६ लाख ७८ हजार रुपयांची फसवणूक हे या धोक्याचे एक भयावह उदाहरण आहे, जिथे स्वप्नांच्या बुरख्याखाली लपलेल्या सायबर गुन्हेगारांनी एका व्यक्तीला आयुष्याची मोठी किंमत मोजायला लावली. 

          पिंपरी-चिंचवडमध्ये उघडकीस आलेल्या या घटनेने सायबर गुन्हेगारांच्या धाडसाची आणि त्यांच्या कार्यपद्धतीची भीषणता पुन्हा एकदा समोर आणली आहे. एका महिलेला विवाहविषयक संकेतस्थळावरून (मॅट्रिमोनिअल साईट) ओळख करून तिच्याशी संपर्क साधण्यात आला. या सायबर गुन्हेगारांनी तिला विवाहाचे आमिष दाखवून तिच्यासोबत भावनिक संबंध प्रस्थापित केले. एकदा महिलेचा विश्वास संपादन केल्यानंतर, वेगवेगळ्या कारणांनी तिच्याकडून पैसे उकळण्यास सुरुवात केली. ही फसवणूक इतकी मोठी होती की, या महिलेने तब्बल तीन कोटी १६ लाख ७८ हजार रुपये गमावले.

          या घटनेतील आरोपींनी अत्यंत पद्धतशीरपणे हे कृत्य केले. फसवणूक करणारा व्यक्ती प्रथम लक्ष्य केलेल्या व्यक्तीशी भावनिक संबंध निर्माण करतो. चॅटिंग, फोन कॉल आणि व्हिडिओ कॉलद्वारे तो विश्वास संपादन करतो. एकदा विश्वास बसला की, वेगवेगळ्या बहाण्यांनी पैशाची मागणी केली जाते. यात अनेकदा 'मी परदेशातून एक महागडी भेट पाठवली आहे, पण ती कस्टममध्ये अडकली आहे आणि ती सोडवण्यासाठी पैसे लागतील', किंवा 'माझ्या कुटुंबीयांना वैद्यकीय आपत्कालीन स्थिती आली आहे आणि मला पैशाची तातडीची गरज आहे', 'मी एका मोठ्या गुंतवणुकीची संधी मिळवली आहे, पण त्यासाठी मला काही पैशांची गरज आहे आणि नंतर आपण ते वाटून घेऊ' अशा प्रकारची कारणं दिली जातात. अनेकदा, विश्वासार्हता वाढवण्यासाठी बनावट कागदपत्रे, जसे की एअरपोर्टचे बिल, कस्टम्सची पावती किंवा हॉस्पिटलची कागदपत्रे दाखवली जातात. पिंपरीतील या महिलेच्या बाबतीतही अशीच काहीशी पद्धत वापरली असण्याची शक्यता आहे. रक्कम मिळाल्यावर, सायबर गुन्हेगार संपर्क तोडून गायब होतात. 

             पिंपरी-चिंचवड सायबर पोलिसांनी या प्रकरणाचा तपास करत दिल्ली-हरियाणा सीमेवरून तीन आरोपींना अटक केली आहे. अटक करण्यात आलेल्या आरोपींची नावे रणजित मुत्रलाल यादव (वय २७), सिकंदर मुत्रा खान (वय २२), बबलू रघुवीर यादव (वय २५, तिघे रा. मंडीगाव, जॉनपूर, दक्षिण दिल्ली) अशी आहेत. या अटकेमुळे सायबर गुन्हेगारांचे जाळे किती दूरवर पसरले आहे आणि ते किती मोठ्या प्रमाणात फसवणूक करतात हे स्पष्ट होते.

            ही घटना केवळ एका व्यक्तीची किंवा एका रकमेची नाही. ती समाजातील एका मोठ्या आणि वाढत्या समस्येकडे निर्देश करते. लग्न, जोडीदार आणि एक सुखी संसाराची स्वप्ने पाहणाऱ्या निष्पाप व्यक्तींना लक्ष्य करून त्यांना आर्थिक आणि मानसिकदृष्ट्या उद्ध्वस्त करण्याचे काम हे सायबर चोरटे करत आहेत. त्यांचे कार्यपद्धती अत्यंत पद्धतशीर आणि चाणाक्ष असते. ते प्रथम आकर्षक प्रोफाइल तयार करतात, ज्यात परदेशात चांगली नोकरी, उच्च शिक्षण आणि समृद्ध पार्श्वभूमी दर्शविली जाते. त्यानंतर, भावनिक संबंध निर्माण करून विश्वास संपादन करतात. एकदा विश्वास बसला की, विविध बहाणे करून पैशाची मागणी केली जाते – कधी वैद्यकीय आपत्कालीन स्थिती, कधी गुंतवणुकीची संधी, कधी सीमाशुल्क शुल्क किंवा कधी भेटवस्तू पाठवण्यासाठी लागणारा खर्च. या सर्व गोष्टी खऱ्या वाटाव्या यासाठी ते बनावट कागदपत्रे आणि फोटो यांचाही वापर करतात. 

           या फसवणुकीच्या जाळ्यात अडकलेले लोक अनेकदा आर्थिक अडचणींमध्ये सापडतात. काहीजण आपल्या आयुष्याची जमापुंजी गमावतात, तर काहीजण कर्जबाजारी होतात. याहूनही अधिक वेदनादायक म्हणजे, भावनिक फसवणूक. ज्या व्यक्तीवर आपण विश्वास ठेवला, ज्याच्यासोबत आयुष्याची स्वप्ने पाहिली, तो केवळ एक ढोंगी निघाला हे कळल्यावर येणारा धक्का खूप मोठा असतो. त्यामुळे या फसवणुकीचे बळी केवळ आर्थिकच नव्हे, तर मानसिक आणि भावनिक स्तरावरही खचून जातात. त्यांचे लोकांवरील आणि विशेषतः ऑनलाइन माध्यमांवरील विश्वास उडून जातो, ज्यामुळे त्यांना भविष्यात नवे संबंध निर्माण करणे कठीण होऊन बसते. 

          सायबर गुन्हेगार तंत्रज्ञानाचा वापर करून अनेकदा आपले ठिकाण लपवतात, ज्यामुळे त्यांना पकडणे कठीण होते. त्यांचा modus operandi (कार्यपद्धती) सतत बदलत असतो, ज्यामुळे पोलिसांनाही त्यांच्या एक पाऊल पुढे राहणे आव्हानात्मक ठरते. परंतु, यावर केवळ सायबर पोलिसांवर जबाबदारी ढकलून चालणार नाही. या समस्येचा सामना करण्यासाठी एक बहुआयामी दृष्टिकोन आवश्यक आहे.

            यासाठी काही महत्त्वाचे उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. सर्वात महत्त्वाचे पाऊल म्हणजे जनजागृती. लोकांना अशा प्रकारच्या फसवणुकीबद्दल माहिती देणे, त्यामागची कार्यपद्धती समजावून सांगणे आणि संभाव्य धोक्यांबद्दल शिक्षित करणे आवश्यक आहे. विशेषतः अविवाहित तरुणांनी आणि त्यांच्या पालकांनी याबद्दल सजग राहिले पाहिजे. शाळा, महाविद्यालये आणि सामाजिक संस्थांनी सायबर सुरक्षेवर कार्यशाळा आयोजित कराव्यात. मधुजालावर खाते तयार करताना प्रोफाइलची कसून पडताळणी होणे आवश्यक आहे. साईट्सनी देखील वापरकर्त्यांच्या ओळखीची आणि माहितीची अधिक कठोरपणे पडताळणी केली पाहिजे. काही साईट्स केवळ प्राथमिक माहितीची पडताळणी करतात, तर काही पडताळणी करतच नाहीत. यामुळेच सायबर गुन्हेगारांना बनावट प्रोफाइल तयार करणे सोपे होते. 

             आधार कार्ड, पॅन कार्ड किंवा इतर सरकारी ओळखपत्रांच्या आधारे पडताळणी करणे बंधनकारक केले पाहिजे. ऑनलाइन भेटलेल्या व्यक्तीसोबत भावनिक संबंध प्रस्थापित करताना विशेष काळजी घ्यावी. कोणतीही व्यक्ती प्रत्यक्ष भेटल्याशिवाय, तिच्याबद्दल पुरेशी माहिती मिळवल्याशिवाय आर्थिक व्यवहार करू नये. पैशाची मागणी करणारी कोणतीही विनंती संशयाच्या नजरेने पाहिली पाहिजे. 'प्रेम' किंवा 'आत्मीयता' या शब्दांचा वापर करून पैशाची मागणी करणे हे फसवणुकीचे स्पष्ट चिन्ह आहे. आपल्या व्यक्तिगत माहितीची गोपनीयता राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आपले बँक खाते क्रमांक, पासवर्ड, OTP किंवा इतर कोणतीही संवेदनशील माहिती कोणाशीही ऑनलाइन शेअर करू नये. 

            व्हिडिओ कॉलवर अनोळखी व्यक्तीशी बोलतानाही काळजी घ्यावी, कारण अनेकदा गुन्हेगार व्हिडिओ एडिट करून ब्लॅकमेलिंग करतात. जर तुम्हाला फसवणूक झाल्याचे लक्षात आले तर तात्काळ सायबर पोलिसांशी संपर्क साधा. लवकरात लवकर तक्रार केल्यास फसवणुकीची रक्कम परत मिळण्याची शक्यता वाढते. सरकारने सायबर गुन्हेगारविरोधात अधिक कठोर कायदे आणि जलद कार्यवाहीसाठी यंत्रणा मजबूत करणे आवश्यक आहे. या फसवणुकीला बळी पडलेल्या व्यक्तींना सामाजिक आणि कौटुंबिक आधार मिळणे महत्त्वाचे आहे. त्यांना दोषी न ठरवता, त्यांना या संकटातून बाहेर काढण्यासाठी मदत करणे आवश्यक आहे. त्यांच्यावर होणारा मानसिक आघात कमी करण्यासाठी समुपदेशनाची गरज असू शकते. 

            डिजिटल क्रांतीने आपल्या जीवनात अनेक सुखसोयी आणल्या असल्या तरी, सोबतच काही धोकेही निर्माण केले आहेत. या धोक्यांपासून स्वतःचे आणि आपल्या प्रियजनांचे संरक्षण करणे ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे. मधुजालासारख्या व्यासपीठांचा वापर करताना आपण अधिक सतर्क, अधिक जागरूक आणि अधिक माहितीपूर्ण असणे गरजेचे आहे. कारण, या डिजिटल जगात आपली स्वप्ने पूर्ण होण्यासोबतच, ती फसवी ठरू नयेत यासाठी आवश्यक ती खबरदारी घेणे हे आपल्याच हातात आहे. स्वप्नांचा बुरखा दूर सारून, सायबर फसवणुकीच्या या नव्या संकटावर मात करण्यासाठी आपण सर्वांनी एकत्र येऊन काम करूया.