-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉
आज कबीर जयंती. संत कबीर हे केवळ एक कवी नव्हते, तर ते एक महान समाजसुधारक आणि तत्त्वज्ञ होते. त्यांच्या जयंतीनिमित्त, त्यांच्या विचारांना आणि कार्याला उजाळा देणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कबीर हे पंधराव्या शतकातील एक असे व्यक्तिमत्व होते, ज्यांनी आपल्या दोह्यांच्या माध्यमातून समाजातील दांभिकतेवर, अंधश्रद्धेवर आणि जातीय भेदभावावर कठोर प्रहार केला. त्यांचे विचार आजही तितकेच प्रासंगिक आहेत, जितके ते त्यांच्या काळात होते.
कबीरांचा जन्म वाराणसीमध्ये एका विणकर कुटुंबात झाला असे मानले जाते, परंतु त्यांच्या बालपणाबद्दल आणि सुरुवातीच्या जीवनाबद्दल अनेक आख्यायिका प्रचलित आहेत. ते रामानंद स्वामींचे शिष्य होते असे म्हटले जाते, त्यांनी कोणत्याही विशिष्ट धर्माचा प्रचार केला नाही, उलट त्यांनी मानवी मूल्यांवर आधारित एक सार्वत्रिक धर्म संकल्पना मांडली. 'मानव धर्म' हेच त्यांचे खरे तत्त्वज्ञान होते.
कबीरांच्या दोह्यांमध्ये सखोल अर्थ दडलेला आहे. त्यांची भाषा साधी, सोपी आणि सामान्यांना समजेल अशी होती. त्यामुळे त्यांचे विचार समाजात लगेच पोहोचले. त्यांनी ईश्वराच्या निर्गुण निराकार रूपाची उपासना केली. त्यांच्या मते, ईश्वर हा कोणत्याही मूर्तीत किंवा मंदिरात नसून, तो प्रत्येक मानवाच्या हृदयात आहे. त्यांनी धार्मिक विधी आणि कर्मकांडांचा तीव्र विरोध केला. 'पाहन पूजे हरि मिले, तो मैं पूजू पहाड़' (दगड पूजल्याने देव मिळत असेल तर मी अख्खा डोंगर पूजेन) या त्यांच्या दोह्यातून त्यांची कर्मकांड विरोधी भूमिका स्पष्ट होते.
कबीरांनी जातीय भेदभावावर आणि अस्पृश्यतेवर जोरदार टीका केली. त्यांच्या काळात समाजात उच्च-नीच भेद मोठ्या प्रमाणावर होता. कबीरांनी 'जाति न पूछो साधु की, पूछ लीजिये ज्ञान' असे सांगून जातीपेक्षा ज्ञानाला आणि सद्गुणांना महत्त्व दिले. त्यांनी सर्व मनुष्य समान आहेत आणि त्यांना समान वागणूक मिळाली पाहिजे यावर भर दिला. आजच्या काळातही जेव्हा आपण जातीय हिंसाचार आणि भेदभावाच्या बातम्या ऐकतो, तेव्हा कबीरांचे हे विचार अधिकच महत्त्वाचे वाटतात.
त्यांनी प्रेम, करुणा, सत्य आणि अहिंसा या मूल्यांना आपल्या दोह्यांच्या माध्यमातून समाजात रुजवले. ते म्हणत, 'पोथी पढ़ि पढ़ि जग मुआ, पंडित भया न कोय, ढाई आखर प्रेम का, पढ़े सो पंडित होय' (पुस्तके वाचून वाचून जग संपले, पण कुणी पंडित झाले नाही, जो प्रेमाचे अडीच अक्षर शिकला तोच खरा पंडित होय). या दोह्यातून त्यांनी पुस्तकी ज्ञानापेक्षा व्यावहारिक ज्ञान आणि मानवी मूल्यांना किती महत्त्व दिले हे स्पष्ट होते.
कबीरांनी समाजातील अंधश्रद्धा आणि दांभिकतेवर कठोर प्रहार केला. त्यांनी उपवास, तीर्थयात्रा आणि अन्य कर्मकांडांना निरर्थक ठरवले. त्यांचे म्हणणे होते की, जर तुम्ही तुमच्या शेजाऱ्यावर प्रेम करू शकत नसाल, तर तुम्हाला मंदिरात जाऊन किंवा तीर्थयात्रा करून देव मिळणार नाही. त्यांनी ढोंगी साधू आणि धर्मगुरूंचाही निषेध केला, जे लोकांना धर्माच्या नावाखाली फसवून आपले पोट भरत होते.
कबीरांनी श्रम आणि प्रामाणिकपणाला महत्त्व दिले. ते स्वतः विणकर होते आणि आपले जीवन प्रामाणिकपणे जगत होते. त्यांनी 'साईं इतना दीजिये, जामे कुटुंब समाय, मैं भी भूखा ना रहूं, साधु न भूखा जाय' (देवा, मला इतकेच दे की ज्यात माझे कुटुंब समावेल, मीही उपाशी राहणार नाही आणि माझ्या दारी आलेला साधूही उपाशी जाणार नाही) असे सांगून साधेपणा आणि गरजूंची सेवा करण्याचे महत्त्व पटवून दिले.
कबीरांचे विचार आजही आपल्यासाठी एक मार्गदर्शक तत्त्वज्ञान आहेत. त्यांच्या साहित्यातून आपल्याला जीवनातील अनेक प्रश्नांची उत्तरे मिळतात. आजच्या काळात जेव्हा जग भौतिकवादी होत चालले आहे, तेव्हा कबीरांचे साधेपणाचे आणि समाधानी वृत्तीचे विचार आपल्याला आत्मचिंतन करण्यास प्रवृत्त करतात.कबीरांचे साहित्य हे केवळ काव्य नाही, तर ते एक जीवनदर्शन आहे. त्यांचे दोहे आजही घरोघरी गायले जातात आणि त्यांच्या विचारांवर अनेक अभ्यासक संशोधन करत आहेत. त्यांच्या नावावर अनेक संस्था आणि विद्यापीठे आहेत, जी त्यांचे विचार समाजात रुजवण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत.
कबीर जयंती निमित्त आपण सर्वांनी त्यांच्या विचारांना आपल्या जीवनात अंगीकारण्याचा संकल्प केला पाहिजे. आपण जातीय भेदभावाला आणि अंधश्रद्धेला तिलांजली दिली पाहिजे. धार्मिक सलोखा आणि मानवी मूल्यांना प्राधान्य दिले पाहिजे. कबीरांनी दाखवलेल्या मार्गावर चालूनच आपण एक चांगला, न्यायपूर्ण आणि समतावादी समाज निर्माण करू शकतो. संत कबीर हे काळाच्या पलीकडले होते. त्यांचे विचार कोणत्याही विशिष्ट धर्म, प्रांत किंवा काळापुरते मर्यादित नाहीत. ते सार्वकालिक आणि सार्वभौमिक आहेत. त्यांची शिकवण ही केवळ भारतातच नव्हे, तर संपूर्ण जगात शांतता आणि सलोखा प्रस्थापित करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
चला तर मग, या कबीर जयंतीनिमित्त, त्यांच्या विचारांना पुन्हा एकदा जीवनात आणूया आणि एक चांगल्या समाजाच्या निर्मितीसाठी प्रयत्न करूया. कबीरांचे विचार हे आपल्या सर्वांसाठी एक प्रेरणास्रोत आहेत आणि नेहमीच राहतील.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा