मराठी : अभिमानाची भाषा, प्रगतीचे पाऊल!

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

आपल्या समाजात भाषेवरून मोठेपणा ठरवण्याची एक विचित्र मानसिकता बळावत चालली आहे. हिंदी बोलणे म्हणजे मोठेपणा, इंग्रजी बोलणे म्हणजे त्याहून अधिक मोठेपणा, तर मराठी बोलणे म्हणजे मागासलेपणाचे लक्षण अशी एक चुकीची धारणा आपल्या मनावर वर्षानुवर्षे बिंबवली गेली आहे. ही मानसिकता केवळ आपल्या भाषेचा अपमान करत नाही, तर आपल्या संस्कृतीचा आणि अस्मितेचाही अवमान करते. आता वेळ आली आहे की आपण ही मागासलेली विचारसरणी सोडून, मराठी भाषेला तिचा योग्य मान देऊया आणि तिचा अभिमानाने स्वीकार करूया.

         भारतासारख्या बहुभाषिक देशात प्रत्येक भाषेचे स्वतःचे महत्त्व आहे. भारताला कोणतीही एक ‘राष्ट्रभाषा’ नाही. संविधानाच्या आठव्या परिशिष्टात २२ भाषांना अधिकृत भाषा म्हणून सूचीबद्ध केले आहे, ज्यात मराठीचाही समावेश आहे. या २२ अधिकृत भाषा आणि इंग्रजीचे महत्त्व नाकारता येणार नाही, कारण इंग्रजी ही जागतिक स्तरावर संपर्क साधण्याची भाषा आहे. परंतु, याचा अर्थ असा मुळीच नाही की प्रादेशिक भाषा, विशेषतः आपली मातृभाषा मराठी, दुय्यम आहे किंवा ती मागासलेपणाचे प्रतीक आहे. उलट, आपली मातृभाषा ही आपल्या अस्तित्वाचा, आपल्या संस्कृतीचा आणि आपल्या परंपरेचा आरसा आहे.

         मराठी ही केवळ एक भाषा नाही, तर ती हजारो वर्षांचा इतिहास, समृद्ध साहित्य परंपरा, पराक्रमी विचार आणि कला यांचा संगम आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी भागवत धर्माचा संदेश मराठीतून घराघरात पोहोचवला, संत तुकारामांनी अभंगांमधून समाजाला नीतिमत्तेचे धडे दिले. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठी भाषेला राजभाषेचा दर्जा देऊन तिचे महत्त्व अधोरेखित केले. महात्मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सावरकर, लोकमान्य टिळक अशा अनेक दिग्गजांनी मराठीतूनच आपले विचार मांडले आणि समाज परिवर्तनाची क्रांती घडवून आणली. कुसुमाग्रज, पु.ल. देशपांडे, व.पु. काळे यांसारख्या साहित्यिकांनी मराठी साहित्याला जागतिक स्तरावर नेले. इतका वैभवशाली इतिहास आणि इतकी समृद्ध परंपरा असलेल्या भाषेला आपण मागासलेले कसे म्हणू शकतो?

          आजही अनेक पालक आपल्या मुलांना मराठी माध्यमात शिकवण्याऐवजी इंग्रजी माध्यमात शिकवण्याला प्राधान्य देतात. ‘इंग्रजी आली की प्रगती होते’, ‘मराठीतून शिकले तर संधी मिळत नाही’ असे गैरसमज समाजात रुढ झाले आहेत. हे संपूर्ण सत्य नाही. जगात अनेक प्रगत देशांमध्ये लोक त्यांच्या मातृभाषेतूनच शिक्षण घेतात आणि तरीही ते जागतिक स्तरावर यशस्वी होतात. जपान, जर्मनी, फ्रान्स, चीन यांसारख्या देशांमध्ये त्यांचे नागरिक आपल्या मातृभाषेतूनच शिक्षण घेतात आणि तंत्रज्ञान, विज्ञान, अर्थशास्त्र यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये ते जगाचे नेतृत्व करत आहेत. याचा अर्थ स्पष्ट आहे की भाषेमुळे प्रगती थांबत नाही, तर त्या भाषेतील ज्ञान आत्मसात करण्याची क्षमता आणि त्याचा उपयोग करण्याची दूरदृष्टी महत्त्वाची असते. वास्तविक पाहता, मातृभाषेतून शिक्षण घेतल्याने मुलांचा सर्वांगीण विकास अधिक चांगल्या प्रकारे होतो. त्यांना संकल्पना अधिक चांगल्या प्रकारे समजतात, त्यांच्या कल्पनाशक्तीला वाव मिळतो आणि त्यांची विचार करण्याची क्षमता विकसित होते. इंग्रजी ही एक भाषा म्हणून शिकणे आवश्यक आहे, परंतु केवळ इंग्रजी आली नाही म्हणून आपले मूल मागे पडेल किंवा त्याला संधी मिळणार नाही हा विचार पूर्णतः चुकीचा आहे.

         या मानसिकतेमागे अनेक सामाजिक आणि ऐतिहासिक कारणे आहेत. ब्रिटिश राजवटीत इंग्रजीला प्रशासकीय आणि उच्च शिक्षणाची भाषा बनवण्यात आले, ज्यामुळे इंग्रजी बोलणाऱ्यांना समाजात जास्त मान मिळू लागला. स्वातंत्र्यानंतरही हीच स्थिती कमी-अधिक प्रमाणात कायम राहिली. जागतिकीकरणामुळे इंग्रजीचे महत्त्व आणखी वाढले. परंतु, या प्रक्रियेत आपण आपल्या मातृभाषेला दुय्यम मानण्याची चूक केली. ही मानसिकता बदलणे अत्यंत आवश्यक आहे.

         ही मानसिकता बदलण्यासाठी काय करायला हवे? सर्वप्रथम, आपण स्वतःहून मराठी बोलताना कोणताही कमीपणा वाटू देऊ नये. सार्वजनिक ठिकाणी, कार्यालयात, मित्रमंडळींमध्ये अभिमानाने मराठीचा वापर करा. मराठी साहित्य खूप समृद्ध आहे. कादंबऱ्या, कविता, नाटकं, ललित लेखन, वैचारिक ग्रंथ यांचे वाचन करा. यामुळे तुमची शब्दसंपदा वाढेल आणि भाषेवरील प्रेम वृद्धिंगत होईल. मुलांना मराठी माध्यमात शिकवणे शक्य नसेल तरी, त्यांना घरी मराठी बोलण्यासाठी प्रोत्साहित करा. मराठी पुस्तके वाचायला द्या, मराठी चित्रपट, नाटके दाखवा. सोशल मीडियावर, ईमेलमध्ये, दैनंदिन व्यवहारात शक्य तिथे मराठीचा वापर करा. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे आज मराठीत टंकलेखन करणे सोपे झाले आहे. मराठी भाषेच्या संवर्धनासाठी आणि विकासासाठी काम करणाऱ्या संस्थांना पाठिंबा द्या. मराठी विकिपीडियासारख्या प्रकल्पांमध्ये योगदान द्या. इंग्रजी बोलणारा व्यक्ती हुशार असतो आणि मराठी बोलणारा मागासलेला असतो हा गैरसमज दूर करा. अनेक यशस्वी उद्योजक, शास्त्रज्ञ, कलाकार, खेळाडू हे आपल्या मातृभाषेतूनच शिक्षण घेऊन यशस्वी झाले आहेत.

         मराठी ही केवळ संवादाचे साधन नाही, तर ती आपली ओळख आहे. ती आपल्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. जेव्हा आपण आपल्या भाषेचा आदर करतो, तेव्हा आपण स्वतःचा आणि आपल्या परंपरेचा आदर करतो. मराठी भाषेला कमी लेखण्याची मानसिकता बदलणे म्हणजे केवळ भाषिक बदल नाही, तर तो आपल्या आत्मविश्वासाचा आणि आत्मसन्मानाचा प्रश्न आहे. चला तर मग, या क्षणापासून मराठी भाषेचा अभिमानाने स्वीकार करूया आणि ही मानसिकता बदलण्यासाठी एकत्रित प्रयत्न करूया. मराठी भाषेचा जयजयकार करणे म्हणजे अन्य भाषांचा द्वेष करणे नव्हे, तर आपल्या भाषेचा सन्मान करणे आहे. मराठीला अभिमानाची भाषा बनवूया, प्रगतीचे पाऊल टाकूया!