आणीबाणीत हवाई सुरक्षा

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

       
गेल्या काही दशकांपासून हवाई प्रवास हा जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी सर्वात सुरक्षित प्रवास माध्यमांपैकी एक बनला आहे. तंत्रज्ञानातील प्रगती, कठोर सुरक्षा नियम आणि वैमानिकांचे उत्कृष्ट प्रशिक्षण यामुळे अपघातांचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या कमी झाले आहे. तरीही, जेव्हा एखादा अपघात होतो, तेव्हा त्याचे परिणाम अनेकदा विनाशकारी असतात. अशा परिस्थितीत, विशेषतः विमानाला गंभीर संरचनात्मक बिघाड झाल्यास किंवा अनियंत्रित स्थिती निर्माण झाल्यास, प्रवाशांना वाचवण्याची शक्यता खूप कमी असते. याच पार्श्वभूमीवर, आणीबाणीत विमानापासून वेगळी होणारी प्रवासी केबिन ही संकल्पना प्रत्यक्षात साकार करण्याची वेळ येऊन ठेपली आहे.  हवाई सुरक्षेच्या दृष्टीने ही भविष्यातील एक महत्त्वाकांक्षी बाब आहे.

        या संकल्पनेनुसार, विमानाचा प्रवासी भाग कॉकपिटपासून वेगळा होऊन त्याला जोडलेले पॅराशूट उघडतील आणि 300-400 प्रवासी असलेली केबिन सुरक्षितपणे योग्य ठिकाणी उतरवू शकेल. कल्पना करा, जेव्हा एखादे विमान गंभीर तांत्रिक बिघाडामुळे अनियंत्रित होते किंवा आगीमुळे विमानाची संरचना धोक्यात येते, तेव्हा वैमानिक (किंवा स्वयंचलित प्रणाली) प्रवासी केबिन वेगळे होण्याचे बटण दाबतो. ही केबिन, जी एक स्वयंपूर्ण मॉड्यूल असेल, ती तातडीने प्रचंड पॅराशूट प्रणाली तैनात करते. यामुळे केबिनचा वेग मंदावतो आणि ती सुरक्षितपणे जमिनीवर किंवा पाण्यावर उतरते. उतरल्यावर, प्रवाशांना कमीत कमी धक्के लागतील आणि त्यांना सुरक्षित बाहेर पडता येईल, अशी तिची रचना असेल. यामुळे प्रवाशांचे जीव वाचवण्याची शक्यता मोठ्या प्रमाणात वाढेल आणि मोठ्या अपघातांमध्ये होणारे मानवी आणि आर्थिक नुकसान कमी होऊ शकेल. शिवाय, प्रवाशांना माहीत असेल की अशा गंभीर परिस्थितीतही बाहेर पडण्याचा एक अंतिम पर्याय उपलब्ध आहे, ज्यामुळे हवाई प्रवासाची भीती कमी होऊ शकते आणि मानसिक समाधान मिळेल.

        ही संकल्पना वरवर आकर्षक वाटत असली तरी, प्रत्यक्षात आणताना प्रचंड अभियांत्रिकी आणि तांत्रिक आव्हानांचा सामना करावा लागेल. हे केवळ एका लहान वस्तूला पॅराशूट जोडण्याइतके सोपे नाही. आपण शेकडो टन वजनाच्या, शेकडो लोकांना घेऊन जाणाऱ्या आणि प्रचंड वेगाने व उंचीवर उडणाऱ्या एका भागाला वेगळे करण्याबद्दल बोलत आहोत. यातील प्रमुख आव्हानांपैकी एक म्हणजे संरचनात्मक एकात्मता आणि वेगळे होण्याची यंत्रणा. प्रवासी केबिन विमानाला मजबूतपणे जोडलेली असावी, पण गरजेच्या वेळी ती त्वरित आणि सुरक्षितपणे वेगळीही झाली पाहिजे. वेगळे होण्याची प्रक्रिया अशी असावी की त्यामुळे उर्वरित विमानाला किंवा केबिनला नुकसान होणार नाही. तसेच, वेगळ्या झाल्यामुळे उर्वरित विमान आणि केबिन या दोघांच्याही वायुगतिकीवर मोठा परिणाम होईल. उच्च वेगात वेगळे होत असताना स्थिरता राखणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून केबिन अनियंत्रित होणार नाही.

        मोठ्या आणि जड केबिनला सुरक्षितपणे उतरवण्यासाठी अतिशय मोठ्या आणि मजबूत पॅराशूट प्रणालीचा विकास करणे आवश्यक आहे. त्यांच्या तैनातीची यंत्रणा अचूक आणि मजबूत असावी, तसेच ती निकामी झाल्यास बॅकअप पॅराशूटची व्यवस्था असावी. जमिनीवर उतरताना धक्के बसणार असल्याने, ते शोषून घेण्यासाठी केबिनची रचना अशी असावी की प्रवाशांना इजा होणार नाही. यात विशेष 'क्रंपल झोन' (धक्के शोषून घेणारे भाग), मजबूत सीट आणि आतमध्ये एअरबॅग प्रणालीचा समावेश असू शकतो. वेगळ्या झालेल्या केबिनला सुरक्षित ठिकाणी उतरवणे, उदा. वस्ती असलेल्या भागांपासून किंवा धोकादायक ठिकाणांपासून दूर, यासाठी अत्याधुनिक नेव्हिगेशन आणि नियंत्रित अवतरण प्रणालीची आवश्यकता असेल. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, अशी जटिल प्रणाली विमानात बसवल्याने त्याचे वजन आणि उत्पादन खर्च लक्षणीयरीत्या वाढेल, ज्यामुळे इंधनाच्या खर्चावर आणि तिकिटांच्या दरांवर परिणाम होऊ शकतो. यामुळे नियामक मान्यता आणि चाचणी प्रक्रियेसाठी खूप मोठा कालावधी आणि अब्जावधी डॉलर्सचा खर्च येईल.

         संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) सारख्या संस्थांची या संकल्पनेवर संशोधन करण्याची क्षमता खूप महत्त्वाची आहे. संरक्षण संशोधन नेहमीच अभियांत्रिकी आणि भौतिक विज्ञानाच्या सीमांना पुढे ढकलते, अनेकदा अशी तंत्रज्ञान विकसित करते जे नंतर नागरी वापरासाठी उपयोगी ठरतात. उच्च-ताणाखालील वातावरण, प्रगत सामग्री आणि स्वयंचलित प्रणालीमधील त्यांची तज्ञता अशा जटिल प्रकल्पाच्या व्यवहार्यतेचा शोध घेण्यासाठी अमूल्य ठरू शकते. जरी नागरी विमानांमध्ये ही प्रणाली तात्काळ लागू करणे दूरचे वाटत असले तरी, प्रारंभिक संशोधनात मोठ्या संरचनेसाठी मॉड्यूलर डिझाइन, उच्च वेगाच्या पृथक्करण यंत्रणा, प्रगत पॅराशूट आणि नियंत्रित अवतरण तंत्रज्ञान तसेच धक्का शोषण आणि प्रवासी संरक्षण प्रणाली यांसारख्या बाबींवर लक्ष केंद्रित केले जाऊ शकते.

         थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, आणीबाणीत वेगळ्या होणाऱ्या प्रवासी केबिनची संकल्पना हवाई सुरक्षेसाठी एक आकर्षक आणि महत्त्वाकांक्षी स्वप्न आहे. ही अपघातांना प्रतिबंध करण्याऐवजी, सर्वात गंभीर परिस्थितीत थेट बाहेर पडण्याची यंत्रणा प्रदान करण्याकडे लक्ष वेधते. अभियांत्रिकी, आर्थिक आणि नियामक अडथळे मोठे असले तरी, आपत्तिमय परिस्थितीत शेकडो जीव वाचवण्याची तिची क्षमता याला संशोधनाचे एक महत्त्वाचे क्षेत्र बनवते. सध्यातरी, ही एक दूरदृष्टीची कल्पना असली तरी, हवाई प्रवासात अधिकाधिक सुरक्षिततेच्या सततच्या प्रयत्नांमुळे अशा मूलगामी कल्पनांवर भविष्यात नक्कीच चर्चा सुरू राहील आणि कदाचित एक दिवस त्या प्रत्यक्षातही येतील.