गुणांची शर्यत आणि हरवलेली माणुसकी

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

सांगली जिल्ह्याच्या आटपाडी तालुक्यातून आलेल्या एका बातमीने संपूर्ण महाराष्ट्राला हादरवून सोडले आहे. नेलकरंजी गावातील एका पित्याने, धोंडीराम भोसले नावाच्या एका मुख्याध्यापकाने, आपल्याच पोटच्या साधना नावाच्या मुलीची केवळ नीट (NEET) परीक्षेत अपेक्षेपेक्षा कमी गुण मिळाल्याच्या रागातून निर्घृण हत्या केली आहे. ही घटना केवळ एका मुलीच्या मृत्यूची नाही, तर ती आपल्या समाजातील शिक्षणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन, गुणांच्या मागे लागलेली अंधधांद, पालकांच्या अपेक्षांचे ओझे आणि अपयश पचवण्याची कमी होत चाललेली क्षमता यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करणारी आहे. एका शिक्षण संस्थेचा प्रमुख असलेला व्यक्ती जर स्वतःच्या मुलीशी असे वागतो, तर शिक्षण क्षेत्राच्या मूल्यांवरच प्रश्नचिन्ह उभे राहते आणि ही बाब अत्यंत चिंताजनक आहे.

          साधना भोसले, बारावी विज्ञान शाखेची विद्यार्थिनी, डॉक्टर बनण्याचे स्वप्न उराशी बाळगून होती. दहावीमध्ये ९५ टक्के गुण मिळवून तिने आपली बुद्धिमत्ता सिद्ध केली होती. तिच्या शिक्षकांनी, मित्र-मैत्रिणींनी आणि कदाचित स्वतः तिलाही तिच्याकडून खूप अपेक्षा असतील. परंतु, NEET च्या चाचणी परीक्षेत तिला अपेक्षित गुण मिळाले नाहीत. हे अपयश तिच्या आयुष्याला एवढे महागात पडेल याचा तिने स्वप्नातही विचार केला नसेल. शुक्रवारी रात्री, ९.३० वाजण्याच्या सुमारास, तिच्या वडिलांनी तिला लाकडी खुंट्याने बेदम मारहाण केली. ही मारहाण इतकी गंभीर होती की, त्यात ती गंभीर जखमी झाली. याहून धक्कादायक बाब म्हणजे, तिच्या प्रकृतीची कोणतीही दखल न घेता, दुसऱ्या दिवशी हे वडील 'योग दिन' साजरा करण्यासाठी शाळेत गेले. घरी परतल्यावर साधनाला बेशुद्ध अवस्थेत पाहून तिला रुग्णालयात नेण्यात आले, पण तोपर्यंत खूप उशीर झाला होता. उपचारांपूर्वीच तिचा मृत्यू झाला होता.   साधनाच्या आई प्रीती भोसले यांच्या फिर्यादीवरून पोलिसांनी धोंडीराम भोसले यांना अटक केली आहे.

         ही घटना आपल्या समाजातील अनेक गंभीर समस्यांवर प्रकाश टाकते. पहिली आणि सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे गुणांची अनावश्यक स्पर्धा आणि त्यातून निर्माण होणारे मानसिक दडपण. आजकाल पालक आपल्या मुलांकडून अवास्तव अपेक्षा ठेवतात. मुलांना डॉक्टर, इंजिनिअर बनवण्याच्या या शर्यतीत त्यांचे बालपण, त्यांचे मन आणि त्यांचे आरोग्य पणाला लागते. परीक्षांमधील गुण हेच सर्वस्व आहे असे बिंबवले जाते. १०० पैकी ९५ गुण मिळवणारी साधना, फक्त काही गुणांनी मागे पडली म्हणून तिला मृत्यू पत्करावा लागला, हे भीषण वास्तव आहे. मुलांच्या क्षमता आणि आवडीनिवडी लक्षात न घेता, त्यांच्यावर विशिष्ट करिअर लादले जाते आणि त्यातूनच अशा दुःखद घटना घडतात.

         दुसरी समस्या म्हणजे अपयश स्वीकारण्याची आणि पचवण्याची समाजाची कमी होत चाललेली क्षमता. यश साजरे केले जाते, परंतु अपयशाला कलंक मानले जाते. 'नापास होणे', 'कमी गुण मिळणे' हे काही जीवनाचा अंत नाही, हे मुलांना आणि पालकांनाही शिकवले जात नाही. जीवनात चढ-उतार येतच असतात. एक परीक्षा किंवा एक चाचणी एखाद्या व्यक्तीच्या संपूर्ण आयुष्याची गुणवत्ता ठरवू शकत नाही. साधनाने ९५ टक्के गुण मिळवूनही तिला केवळ एका चाचणीतील अपयशासाठी शिक्षा मिळाली, हे अनाकलनीय आहे. अशा परिस्थितीत, मुलांनी अपयशाचा सामना कसा करावा, हे शिकवणे आवश्यक आहे. पालकांनी आपल्या मुलांच्या पाठीशी उभे राहणे, त्यांना भावनिक आधार देणे, हे महत्त्वाचे आहे. परंतु, इथे तर वडिलांनीच आपल्या मुलीचा जीव घेतला.

          तिसरी आणि सर्वात वेदनादायी बाब म्हणजे, या घटनेतील आरोपी एक मुख्याध्यापक आहेत. शिक्षण क्षेत्राशी संबंधित, मुलांना ज्ञान आणि मूल्यांची शिकवण देणारी व्यक्तीच जर इतकी हिंसक आणि असंवेदनशील वागू शकते, तर आपल्या शिक्षण पद्धतीवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण होते. शिक्षकांकडून आणि शिक्षण संस्थांकडून समाजाला खूप अपेक्षा असतात. ते विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञानच नाही, तर नैतिक मूल्ये, सामाजिक जाणीव आणि माणुसकी शिकवतात अशी अपेक्षा असते. पण इथे तर, ज्यांनी आदर्श घालून द्यायचा, त्यांनीच क्रूरतेचा कळस गाठला. यामुळे शिक्षण क्षेत्राच्या पवित्रतेलाच तडा गेला आहे.

          या घटनेने समाजाला आत्मचिंतन करण्याची गरज आहे. आपण कोणत्या दिशेने जात आहोत? आपल्या मुलांना आपण केवळ गुण मिळवणारी यंत्रे बनवत आहोत की संवेदनशील आणि जबाबदार नागरिक? शिक्षण म्हणजे केवळ परीक्षेत गुण मिळवणे आहे की जीवनात यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असलेले कौशल्ये आणि नैतिक मूल्ये शिकणे? या घटनेतून शिकून, आपण आपल्या मुलांना अपयशाचा सामना कसा करावा हे शिकवले पाहिजे. त्यांना यश आणि अपयश हे जीवनातील अविभाज्य भाग आहेत हे समजावले पाहिजे. त्यांच्यावर अवास्तव अपेक्षांचे ओझे लादू नये. मुलांना त्यांच्या आवडीनुसार करिअर निवडण्याचे स्वातंत्र्य द्यावे.

          पालकांनी आपल्या मुलांना केवळ शारीरिकदृष्ट्या वाढवण्याऐवजी मानसिक आणि भावनिकदृष्ट्या सक्षम बनवण्याकडे लक्ष दिले पाहिजे. त्यांच्याशी मोकळेपणाने संवाद साधला पाहिजे, त्यांच्या समस्या समजून घेतल्या पाहिजेत आणि त्यांना भावनिक आधार दिला पाहिजे. सरकारने आणि शिक्षण संस्थांनीही यावर गंभीरपणे विचार करण्याची गरज आहे. शैक्षणिक पद्धतीत बदल करून, केवळ गुणांवर लक्ष केंद्रित न करता, विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर भर दिला पाहिजे.

          साधना भोसलेचा मृत्यू ही केवळ एक दुःखद घटना नाही, तर आपल्या समाजाच्या सामूहिक विवेकबुद्धीला विचारणा करणारी एक भीषण आठवण आहे. तिच्या आत्म्याला शांती मिळो आणि तिच्या बळीदानातून समाजाने काहीतरी बोध घ्यावा, एवढीच अपेक्षा. हा काळा आरसा आहे जो आपल्याला प्रश्न विचारतो: शिक्षणाची गुणवत्ता, गुणांची चढाओढ आणि अपयश पचवण्याची क्षमता यावर समाज पुन्हा विचार करेल का? या प्रश्नाचे उत्तर होय असे असायलाच हवे. यापुढे अशी कोणतीही साधना, गुणांच्या शर्यतीत माणुसकीला बळी पडू नये, हीच अपेक्षा.