शिक्षणात कौशल्य शिक्षणाला प्राधान्य हवे!

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

 
आपल्या देशात शिक्षणाचे माध्यम आणि भाषा याबद्दल अनेक दशकांपासून चर्चा सुरू आहे. सध्याच्या शिक्षण प्रणालीवर एक महत्त्वाचा आक्षेप घेतला जातो तो म्हणजेपहिलीपासून हिंदी, इग्रजी  भाषेची सक्ती. विशेषतः आधीच्या पीढीतील मराठी भाषेतून आपले भविष्य घडविलेल्या अनेकांच्या मनात ही खंत आहे की, पाचवीपासूनच त्यांच्यावर हिंदी आणि इंग्रजी भाषा लादल्या गेल्या. या दोन्ही भाषांचा त्यांना 'काडीचाही उपयोग नव्हता. त्यामुळे मराठी भाषेवर पहिली ते चौथीपर्यंत जसे एकाग्र होता आले, तसे पाचवीपासून होता आले नाही. आणि गरज नसताना हिंदी, इंग्रजीच्या जंजाळात सापडावे लागले. ही केवळ कोणाची वैयक्तिक भावना नसून, अनेक मराठी भाषिकांची ती सामूहिक व्यथा आहे.

        आज २१ व्या शतकात आपण प्रवेश केला असला तरी, शैक्षणिक स्वातंत्र्य आणि मातृभाषेचे महत्त्व यावर पुन्हा एकदा गंभीरपणे विचार करण्याची वेळ आली आहे. आपले शिक्षण आपल्याला सक्षम बनवण्यासाठी असावे, आपले पंख छाटण्यासाठी नव्हे. जर एखाद्या विद्यार्थ्याला मराठी भाषेतच आपले भविष्य घडवायचे असेल, तर त्याला हिंदी किंवा इंग्रजी भाषेची सक्ती कशासाठी? विज्ञान, कला, वाणिज्य, साहित्य, प्रशासन, व्यवसाय , आज प्रत्येक क्षेत्रात मराठी भाषेचे महत्त्व वाढत आहे. मराठीतून शिक्षण घेऊन, मराठीतून संशोधन करून किंवा मराठीतूनच व्यवसाय करून अनेक व्यक्ती आपले जीवन यशस्वी करत आहेत. अशा परिस्थितीत, मराठीमध्ये ज्याला व्यवसाय करायचा आहे, त्याला इंग्रजी आणि हिंदीची गरज नाही.

         सद्यस्थितीत, शालेय अभ्यासक्रमात हिंदी आणि इंग्रजीला अनिवार्य विषय म्हणून शिकवले जाते. यामुळे अनेकदा विद्यार्थ्यांवर अनावश्यक ताण येतो. त्यांना अशा भाषा शिकाव्या लागतात, ज्यांचा त्यांना भविष्यात फारसा उपयोग होण्याची शक्यता नसते. ही केवळ भाषेची सक्ती नाही, तर विद्यार्थ्यांच्या नैसर्गिक प्रगतीतला एक मोठा अडथळा आहे. प्रत्येक विद्यार्थ्याची क्षमता, आवड आणि भविष्यकालीन उद्दिष्टे वेगळी असतात. जर एखाद्याला मराठी साहित्यात, मराठी पत्रकारितेत, मराठी नाटकात जायचे असेल, तर त्याला इंग्रजी व्याकरणाच्या किचकट नियमांची किंवा हिंदीची सक्ती का करावी?

         येथेच एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा पुढे येतो. हिंदी ही भारताची राष्ट्रभाषा नाही. भारतीय संविधानाने कोणत्याही भाषेला राष्ट्रभाषेचा दर्जा दिलेला नाही. हिंदी ही भारतातील इतर अनेक भाषांपैकी एक आहे. त्यामुळे हिंदी भाषेला अनावश्यक महत्त्व देऊन तिची सक्ती करणे, हे भाषिक विविधतेचा आदर न करण्यासारखे आहे. हिंदी आणि इंग्रजी भाषेच्या पहिलीपासून सक्तीऐवजी, पाचवीपासूनच विद्यार्थ्यांना व्यावसायिक कौशल्य शिक्षण देऊन त्यांना भविष्यातील रोजगाराच्या वाटा दाखवायला हव्यात. केवळ पुस्तकी ज्ञान पाजण्याऐवजी, विद्यार्थ्यांना लहानपणापासूनच त्यांच्या आवडीनुसार विविध क्षेत्रांतील मूलभूत कौशल्ये शिकवल्यास त्यांना आत्मनिर्भर बनण्यास मदत होईल.

        आजच्या काळात, बाजारात असलेल्या गरजा आणि उपलब्ध रोजगार यांची सांगड घालणे महत्त्वाचे आहे. इलेक्ट्रॉनिक्स दुरुस्ती, कोडिंग, डेटा एंट्री, ग्राफिक्स डिझायनिंग, प्लंबिंग, इलेक्ट्रिशियनचे काम, घरगुती उपकरणांची देखभाल, शेतीत आधुनिक तंत्रज्ञान, स्थानिक हस्तकला, छोटे व्यवसाय व्यवस्थापन अशा अनेक कौशल्यांवर आधारित शिक्षण लहानपणापासूनच दिले जाऊ शकते. यामुळे विद्यार्थ्यांना त्यांच्या भविष्यातील उज्ज्वल वाटचालीस स्पष्ट दिशा मिळेल. शिवाय, हे शिक्षण त्यांच्या मातृभाषेतूनच मिळाल्यास, त्यांना ते अधिक चांगल्या प्रकारे आत्मसात करता येईल.      व्यावसायिक कौशल्ये ही कोणत्याही भाषिक अडथळ्याविना रोजगाराची हमी देतात.

          याचा अर्थ असा नव्हे की, हिंदी, इंग्रजी आणि इतर भाषांना दुय्यम लेखले पाहिजे. निश्चितच, जागतिकीकरणाच्या या युगात इंग्रजीचे महत्त्व अनमोल आहे. आंतरराष्ट्रीय व्यापार, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान, उच्च शिक्षण आणि आंतरराष्ट्रीय संवाद यासाठी इंग्रजी अपरिहार्य आहे. त्याचप्रमाणे, उत्तर भारतात संवाद साधण्यासाठी हिंदीचा उपयोग होतो. परंतु, हिंदी ही इतर प्रादेशिक भाषांपैकीच एक असल्यामुळे, तिची अनावश्यक सक्ती टाळणे महत्त्वाचे आहे. ज्यांना या भाषांची गरज आहे, ज्यांना परराज्यात किंवा परदेशात कार्यक्षेत्रात जायचे आहे, ज्यांना आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांमध्ये काम करायचे आहे, त्यांना त्या त्या भाषा उपलब्ध करून दिल्या पाहिजेत. परंतु त्याची सक्ती केली जाऊ नये.

          शिक्षण व्यवस्थेने लवचिकता स्वीकारणे अत्यंत आवश्यक आहे. अभ्यासक्रमात भाषा निवडीचे स्वातंत्र्य विद्यार्थ्यांना दिले पाहिजे. पहिलीपासूनच हिंदी आणि इंग्रजी अनिवार्य करण्याऐवजी, विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आवडीनुसार आणि भविष्यातील गरजेनुसार भाषा निवडण्याची मुभा असायला हवी. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याला फक्त मराठी आणि स्थानिक बोलीभाषांवर प्रभुत्व मिळवून स्थानिक पातळीवर काम करायचे असेल, तर त्याला ते करण्याची पूर्ण मुभा असावी. ज्यांना विज्ञान किंवा अभियांत्रिकी पेशात जायचे आहे, त्यांना इंग्रजीवर अधिक लक्ष केंद्रित करण्याची सोय असावी. त्याचप्रमाणे, ज्यांना प्रशासकीय सेवांमध्ये जायचे आहे आणि देशाच्या विविध भागांशी संपर्क साधावा लागणार आहे, त्यांना त्या त्या भाषा शिकण्याची संधी असावी.

          आजही अनेक प्रगत देशांमध्ये मातृभाषेला शिक्षणात सर्वाधिक प्राधान्य दिले जाते. जपान, जर्मनी, फ्रान्स, चीन यांसारख्या देशांनी आपल्या मातृभाषेतूनच शिक्षण देऊन प्रगती साधली आहे. याचा अर्थ, केवळ इंग्रजी किंवा हिंदी शिकल्यानेच प्रगती होते, हा गैरसमज दूर करण्याची वेळ आली आहे. मातृभाषेतून शिक्षण घेतल्याने संकल्पना अधिक चांगल्या प्रकारे समजतात, सर्जनशीलता वाढते आणि विचारप्रक्रियेला चालना मिळते. विद्यार्थ्यांच्या मनातील भीती दूर होऊन ते अधिक आत्मविश्वासाने शिकतात.

       भाषेच्या सक्तीमुळे अनेकदा विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्यावरही परिणाम होतो. अनावश्यक ताण, नापास होण्याची भीती आणि भाषा शिकण्यात येणाऱ्या अडचणींमुळे त्यांची शैक्षणिक प्रगती खुंटते. यामुळे त्यांना अभ्यासाचा कंटाळा येऊ शकतो आणि शाळेविषयी नकारात्मक भावना निर्माण होऊ शकतात. शिक्षण आनंददायी असावे, दडपण देणारे नसावे. आपण एकविसाव्या शतकात आहोत आणि शिक्षण प्रणाली अधिक उदार आणि लवचिक बनवणे हे काळाची गरज आहे. सरकारने यावर गांभीर्याने विचार करणे आवश्यक आहे. अभ्यासक्रमात भाषिक निवडीचे पर्याय उपलब्ध करून दिले पाहिजेत. ज्यांना मराठीमध्ये आपले भविष्य घडवायचे आहे, त्यांना मराठी माध्यमात उच्च दर्जाचे शिक्षण मिळण्याची सोय असावी. त्यांना हिंदी आणि इंग्रजी भाषेची सक्ती करण्याऐवजी, त्यांचे कौशल्य मराठी भाषेतच अधिक विकसित करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले पाहिजे.

        यासाठी काही उपाययोजना करता येतील. पहिली गोष्ट म्हणजे, भाषा निवडीचे स्वातंत्र्य देणे. विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आवडीनुसार आणि भविष्यातील गरजेनुसार भाषा निवडण्याची मुभा असावी. दुसरी गोष्ट म्हणजे, मराठी माध्यमातील अभ्यासक्रमांची गुणवत्ता वाढवणे. मराठीतूनही उच्च दर्जाचे शिक्षण आणि संशोधन करता येते, हे दाखवून देणे आवश्यक आहे. तिसरी गोष्ट म्हणजे, शिक्षकांनीही भाषिक बहुविविधतेचा आदर करणे. विद्यार्थ्यांवर कोणतीही भाषा शिकण्याची सक्ती करण्याऐवजी, त्यांना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे.

           मराठी भाषेला केवळ अस्मितेचा विषय न मानता, ती भविष्यासाठी एक सशक्त भाषा आहे हे अधोरेखित करण्याची गरज आहे. शिक्षण हे भाषिक बंधनांऐवजी ज्ञानाच्या आणि कौशल्याच्या विकासाचे माध्यम असावे. हिंदी, इंग्रजी भाषेच्या सक्तीऐवजी व्यावसायिक कौशल्य शिक्षणाला प्राधान्य देऊन, विद्यार्थ्यांना लहानपणापासूनच रोजगाराभिमुख बनवणे ही आजची खरी गरज आहे. ज्यांना इंग्रजी किंवा हिंदीची गरज आहे, त्यांना ते उपलब्ध करून दिले जावे, पण ज्यांना नाही, त्यांच्यावर ती लादली जाऊ नये. ही भाषिक सक्ती दूर करून आणि कौशल्य शिक्षणाला चालना देऊनच आपण एक सक्षम, स्वतंत्र आणि खऱ्या अर्थाने ज्ञानसंपन्न पिढी घडवू शकू, जी आपल्या मातृभाषेचा अभिमान बाळगत आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही आपले नाव उज्ज्वल करेल.