नवोदित लेखक आणि ज्येष्ठत्वाचा आभास

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

     
आजकाल 'नवोदित लेखक' ही संकल्पनाच कालबाह्य होत चालली आहे की काय, असा प्रश्न पडू लागला आहे. सोशल मीडिया आणि स्वयं-प्रकाशन (self-publishing) यांच्या या युगात, एक पुस्तक प्रकाशित झाले किंवा वर्तमानपत्रात एखादे दोन लेख छापून आले की, लगेच अनेकजण स्वतःला 'ज्येष्ठ साहित्यिक' किंवा 'जाणकार लेखक' म्हणून मिरवू लागतात. यात साहित्य क्षेत्रातील गांभीर्य आणि लेखनासाठी आवश्यक असलेली तपश्चर्या कुठेतरी हरवत चालल्याची भावना प्रकर्षाने जाणवते.

           ज्येष्ठत्व ही केवळ पुस्तकांची संख्या किंवा लेखांचे प्रमाण यावर अवलंबून नसते. ज्येष्ठत्व म्हणजे अनुभव, विचार आणि साहित्याला दिलेले योगदान. एखाद्या लेखकाने वर्षानुवर्षे सातत्याने लेखन करून, समाजाला नवे विचार देऊन, साहित्याच्या विविध अंगांना स्पर्श करून, आपल्या लेखनाने वाचकांवर खोलवर परिणाम केला असेल, तर त्याला ज्येष्ठ म्हणावे. या प्रवासात अनेकदा टीका, निराशा आणि पुनरावलोकनाच्या अग्निदिव्यातून जावे लागते. हे सारे पचवूनही जो सातत्याने लिहित राहतो, त्यालाच खरे ज्येष्ठत्व प्राप्त होते. केवळ दोन-चार प्रकाशनांनी कोणीही ज्येष्ठ होत नाही.

          आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात लेखन प्रकाशित करणे खूप सोपे झाले आहे. पूर्वी लेखकांना प्रकाशक शोधण्यासाठी संघर्ष करावा लागत असे, त्यांच्या कथा-कविता अनेक प्रकाशकांकडून नाकारल्या जात असत. मात्र आज ई-बुक्स, स्वयं-प्रकाशन मंच आणि ब्लॉग्स यामुळे कोणीही आपले लेखन सहजपणे लोकांपर्यंत पोहोचवू शकतो. ही एकीकडे चांगली गोष्ट असली तरी, यामुळे लेखनाची गुणवत्ता तपासण्याची यंत्रणा काही प्रमाणात कमकुवत झाली आहे. व्यावसायिक प्रकाशनांसाठी एक कठोर संपादन प्रक्रिया असते, जी लेखनाच्या गुणवत्तेची खात्री करते. स्वयं-प्रकाशनात मात्र लेखकाला स्वतःच आपल्या लेखनाचा दर्जा सांभाळावा लागतो, आणि अनेकदा तो कस लागत नाही. परिणामी, अनेक पुस्तके बाजारात येतात, पण त्यापैकी मोजकीच वाचक पसंतीस उतरतात.

             सोशल मीडियाने व्यक्तीला त्वरित प्रसिद्धी मिळवून देण्याचे एक साधन उपलब्ध करून दिले आहे. फेसबुक, इंस्टाग्राम, ट्विटरसारख्या मंचांवर हजारो फॉलोअर्स असलेले लोक 'प्रभावशाली व्यक्ती' (influencer) बनू शकतात. हेच तत्त्व आता साहित्य क्षेत्रातही डोकावत आहे. एखादा लेखक आपले विचार, कविता किंवा कथा सोशल मीडियावर टाकतो आणि त्याला हजारो लाईक्स, शेअर्स मिळतात. या तात्पुरत्या प्रसिद्धीमुळे अनेकांना आपण मोठे साहित्यिक झालो आहोत, असा गैरसमज होतो. मात्र, सोशल मीडियावरील लाईक्स आणि साहित्याची गुणवत्ता यात जमीन-अस्मानाचा फरक आहे. सोशल मीडियावरील प्रसिद्धी क्षणभंगुर असते, तर खरे साहित्य कालातीत असते.

            या परिस्थितीत समाजाचीही मोठी जबाबदारी आहे. वाचकांनी खरे साहित्य ओळखायला शिकले पाहिजे. केवळ जाहिरातींवर किंवा दिखाऊ प्रसिद्धीवर भाळण्याऐवजी, साहित्याची गुणवत्ता तपासून पाहणे महत्त्वाचे आहे. चांगले पुस्तक निवडण्यासाठी, त्यावर चर्चा करण्यासाठी आणि नवोदित लेखकांना योग्य मार्गदर्शन करण्यासाठी वाचकांनी पुढे यायला हवे. त्याचप्रमाणे, समीक्षक आणि साहित्य संस्थांनीही आपली भूमिका अधिक गांभीर्याने बजावायला हवी. गुणवत्तापूर्ण लेखनाला प्रोत्साहन देणे आणि केवळ नावापुरत्या प्रकाशनांना प्रतिष्ठा मिळू नये याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

           खरा नवोदित लेखक तो असतो, ज्याला लेखनाची ओढ आहे, ज्याला आपल्या विचारांना शब्दबद्ध करण्याची तीव्र इच्छा आहे. तो सतत शिकत असतो, जुन्या-नव्या साहित्याचा अभ्यास करत असतो आणि आपल्या लेखनात सुधारणा करत असतो. प्रसिद्धीच्या मागे न लागता, तो केवळ आपल्या लेखनाला न्याय देण्याचा प्रयत्न करतो. असे नवोदित लेखक आजही आहेत, पण ते कदाचित प्रकाशझोतात येत नाहीत किंवा त्यांना पटकन 'ज्येष्ठ' म्हणून घेण्याची घाई नसते.

          साहित्य हे एक तप आहे. त्यासाठी संयम, सातत्य आणि कठोर परिश्रम लागतात. केवळ दोन-चार लेख किंवा एक पुस्तक प्रकाशित करून कोणीही लगेच ज्येष्ठ होत नाही. हे वास्तव स्वीकारून, नवोदित लेखकांनी आपल्या कलेचा आदर करावा आणि ज्येष्ठ साहित्यिकांनी त्यांना योग्य मार्गदर्शन करावे. तरच साहित्य क्षेत्राचे पावित्र्य टिकून राहील आणि 'नवोदित' ही संकल्पना पुन्हा एकदा आदरास पात्र ठरेल.