-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉
कोकण… निसर्गाची मुक्त उधळण! हिरवीगार वनराई, डोंगरदऱ्या, निळेशार समुद्रकिनारे आणि समृद्ध जैवविविधता या भूमीला लाभलेले वरदान आहे. इथल्या मातीमध्ये कष्ट करण्याची क्षमता आहे आणि येथील तरुणांमध्ये काहीतरी करून दाखवण्याची जिद्द आहे. मात्र, आज कोकणातील एक मोठी समस्या म्हणजे येथील तरुणांना रोजगारासाठी मुंबई-पुण्यासारख्या मोठ्या शहरांकडे धाव घ्यावी लागते. शिक्षण पूर्ण झाल्यावर आपल्याच तालुक्यात, आपल्याच भूमीत हक्काची नोकरी किंवा स्वयंरोजगाराची संधी न मिळाल्याने अनेक तरुण हताश होतात आणि नाइलाजाने शहरांकडे स्थलांतर करतात. ही परिस्थिती बदलणे आणि आपल्याच मातीत येथील तरुणांना रोजगार मिळेल असे निसर्ग आधारित उद्योग उभे करणे ही आज कोकणची पहिली आणि महत्त्वाची गरज आहे.
कोकणातील तरुणांचे शहरांकडे होणारे स्थलांतर केवळ त्यांच्यासाठीच नव्हे, तर संपूर्ण कोकणच्या विकासासाठी एक गंभीर आव्हान आहे. तरुण आणि ऊर्जावान पिढी गावांमध्ये न राहिल्याने येथील सामाजिक आणि आर्थिक जडणघडण मंदावते. शेती आणि पारंपरिक व्यवसाय मागे पडतात. गावांमध्ये केवळ वृद्ध लोक शिल्लक राहतात आणि एक प्रकारची मरगळ येते. यामुळे कोकणची नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक ओळख हळूहळू पुसली जाण्याचा धोका निर्माण झाला आहे. या पार्श्वभूमीवर, निसर्गावर आधारित उद्योगांची उभारणी एक आशेचा किरण ठरू शकते. निसर्ग आधारित उद्योग म्हणजे असे व्यवसाय जेथील नैसर्गिक संसाधनांचा शाश्वत वापर करून चालवले जातात आणि पर्यावरणावर कमीत कमी नकारात्मक परिणाम करतात. कोकणाच्या भूमीत अशा उद्योगांची प्रचंड क्षमता दडलेली आहे. इथले हवामान, जमीन आणि नैसर्गिक संपत्ती अनेक प्रकारच्या उद्योगांसाठी अनुकूल आहे. गरज आहे ती फक्त योग्य दृष्टीकोन, नियोजन आणि अंमलबजावणीची.
कोकणात कोणत्या प्रकारचे निसर्ग आधारित उद्योग उभे राहू शकतात, याचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. पर्यटन हा एक मोठा आणि महत्त्वाचा पर्याय आहे. मात्र, केवळ समुद्रकिनारे आणि धार्मिक स्थळे यावर अवलंबून न राहता, निसर्गरम्य ठिकाणी इको-टुरिझमचा विकास करता येऊ शकतो. यासाठी चांगल्या दर्जाची निवास व्यवस्था, गाईडेड नेचर ट्रेल्स, पक्षी निरीक्षण केंद्रे, ॲडव्हेंचर स्पोर्ट्स आणि स्थानिक संस्कृतीचे दर्शन घडवणारे उपक्रम सुरू करता येतील. यामुळे केवळ रोजगार निर्माण होणार नाही, तर कोकणच्या नैसर्गिक सौंदर्याची जपणूकही होईल.
शेती आणि कृषी प्रक्रिया उद्योग हा दुसरा महत्त्वाचा पर्याय आहे. कोकणातील आंबा, काजू, नारळ, फणस यांसारख्या फळांची गुणवत्ता जगभर प्रसिद्ध आहे. या फळांवर आधारित प्रक्रिया उद्योग सुरू केल्यास स्थानिक शेतकऱ्यांना चांगला भाव मिळेल आणि तरुणांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध होतील. उदाहरणार्थ, आंब्याचे लोणचे, जॅम, जेली, काजू प्रक्रिया युनिट, नारळाच्या तेलाचे उत्पादन, फणसाचे वेफर्स आणि इतर खाद्यपदार्थ तयार करणे शक्य आहे. यासोबतच, भाजीपाला आणि मसाल्याच्या पदार्थांची लागवड आणि त्यावर आधारित उद्योगही फायदेशीर ठरू शकतात. सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन देऊन उत्पादनांची गुणवत्ता वाढवता येईल आणि चांगल्या बाजारपेठेत त्यांची विक्री करता येईल.
मत्स्यव्यवसाय हा कोकणातील पारंपरिक व्यवसाय आहे. याला आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड देऊन अधिक विकसित करता येऊ शकते. मत्स्य प्रक्रिया उद्योग, मत्स्य निर्यातीसाठी आवश्यक सुविधा आणि मत्स्य पर्यटनासारखे नवीन उपक्रम सुरू करता येतील. खाऱ्या आणि गोड्या पाण्यातील मत्स्यपालनाला प्रोत्साहन देऊन उत्पादन वाढवता येईल आणि तरुणांना या क्षेत्रात चांगले उत्पन्न मिळू शकेल.
औषधी वनस्पती आणि वन उत्पादने हा आणखी एक সম্ভাব्य क्षेत्र आहे. कोकणातील जंगलांमध्ये अनेक प्रकारच्या औषधी वनस्पती आढळतात. त्यांची लागवड आणि त्यावर आधारित आयुर्वेदिक औषधे, सौंदर्य उत्पादने तयार करण्याचे उद्योग सुरू करता येतील. मध आणि इतर वनोपजांवर प्रक्रिया करून त्यांची विक्री करता येईल. यामुळे स्थानिक लोकांना रोजगार मिळेल आणि वनसंपदेचे जतनही होईल.
हस्तकला आणि पारंपरिक कौशल्ये हा कोकणच्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. लाकडी खेळणी, बांबू आणि वेताच्या वस्तू, मातीची भांडी यांसारख्या पारंपरिक कलांना आधुनिक डिझाइन आणि विपणनाची जोड देऊन चांगले व्यवसाय उभे करता येतात. महिला बचत गटांना एकत्र आणून या उद्योगांना चालना देता येईल आणि त्यांना आत्मनिर्भर बनवता येईल.
या निसर्ग आधारित उद्योगांना यशस्वी करण्यासाठी काही गोष्टींवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे स्थानिक तरुणांना आवश्यक प्रशिक्षण आणि कौशल्ये देणे. त्यांना उद्योगाच्या व्यवस्थापनाचे, उत्पादनाचे आणि विपणनाचे ज्ञान देणे गरजेचे आहे. दुसरे म्हणजे, या उद्योगांना भांडवल उपलब्ध करून देण्यासाठी योग्य योजना आणि आर्थिक सहाय्य पुरवणे आवश्यक आहे. तिसरे म्हणजे, उत्पादनांसाठी चांगली बाजारपेठ आणि वितरण व्यवस्था निर्माण करणे महत्त्वाचे आहे. यासाठी शासकीय स्तरावर आणि खाजगी स्तरावर एकत्रित प्रयत्न करावे लागतील.
याशिवाय, पायाभूत सुविधांचा विकास करणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे. चांगले रस्ते, वीज, पाणी आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटीमुळे उद्योगांना चालना मिळेल. स्थानिक स्वराज्य संस्था, जिल्हा प्रशासन आणि राज्य सरकारने एकत्रितपणे काम करून या सुविधा पुरवण्यावर भर द्यावा लागेल.
कोकणातील निसर्ग केवळ सौंदर्य देण्यासाठी नाही, तर येथील तरुणांना समृद्ध आणि स्वावलंबी जीवन जगण्याची संधी देण्यासाठीही आहे. गरज आहे ती फक्त दूरदृष्टीची, योग्य नियोजनाची आणि कठोर परिश्रमाची. जर आपण एकत्रितपणे प्रयत्न केले, तर नक्कीच कोकणातील प्रत्येक तालुक्यात तरुणांना त्यांच्याच भूमीत रोजगार मिळू शकेल आणि या निसर्गरम्य प्रदेशाचा विकास साधता येईल. चला तर मग, कोकणच्या तरुणाईच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी निसर्ग आधारित उद्योगांची मुहूर्तमेढ रोवूया!
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा