सी.डी. देशमुख यांच्या जन्मघराचा आक्रोश

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

          
भारताच्या इतिहासात काही नावे अशी आहेत, जी त्यांच्या कर्तृत्वाने आणि योगदानाने चिरंतन प्रकाशमान राहिली आहेत. अशाच एका तेजाने भारलेल्या व्यक्तिमत्त्वाचे नाव म्हणजे चिंतामणराव द्वारकानाथ देशमुख, अर्थात सी.डी. देशमुख. स्वतंत्र भारताचे पहिले अर्थमंत्री, रिझर्व्ह बँकेचे पहिले भारतीय गव्हर्नर आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या उभारणीचे आधारस्तंभ म्हणून ते ओळखले जातात. मात्र, आज जेव्हा आपण त्यांच्या जन्मगावातील महाडजवळच्या ‘नाते’ येथील त्यांच्या जन्मघराची अवस्था पाहतो, तेव्हा मनात एक बोचरी वेदना आणि व्यवस्थेच्या भयानक उदासीनतेबद्दल तीव्र संताप दाटून येतो. हे केवळ एका जुन्या घराचे दुःख नाही, तर एका महान व्यक्तीमत्वाच्या स्मृतींची आणि योगदानाची होणारी क्रूर उपेक्षा आहे.

             चिंतामणराव द्वारकानाथ देशमुख यांचा जन्म १४ जानेवारी १८९६ रोजी कुलाबा जिल्ह्यातील (आताचा रायगड जिल्हा) महाडजवळील नाते या गावी झाला. त्यांचे वडील द्वारकानाथ गणेश देशमुख हे वकील होते आणि त्यांचे कुटुंब मूळचे रोहा तालुक्यातील वतनदार देशमुख होते. महाड, तळा येथे प्राथमिक शिक्षणानंतर त्यांना खासगी शिकवणीसाठी रोह्याला आणि मग पुढील शिक्षणासाठी मुंबईला पाठवण्यात आले. त्यांच्या बुद्धिमत्तेची चुणूक त्यांनी शालेय जीवनापासूनच दाखवली. १९१२ साली मुंबई विद्यापीठाच्या मॅट्रिक परीक्षेत ते पहिले आले आणि पुढे केंब्रिज विद्यापीठातूनही त्यांनी उच्च पदवी मिळवली. १९१८ मध्ये, वयाच्या अवघ्या बाविसाव्या वर्षी, त्यांनी आयसीएस परीक्षेत भारतातून पहिला क्रमांक पटकावला. हे यश नेत्रदीपक होते.

             ज्या व्यक्तीने इतके मोठे यश संपादन केले, ज्याने रिझर्व्ह बँकेचा पाया रचला, भारताचा अर्थमंत्री म्हणून देशाला आर्थिक स्थैर्य दिले, आणि ज्याने भाषावार प्रांतरचनेसारख्या महत्त्वाच्या मुद्द्यावर आपल्या तत्त्वांशी तडजोड न करता अर्थमंत्रिपदाचा राजीनामा दिला. त्यांच्या या धाडसी आणि तत्त्वनिष्ठ निर्णयाचे कौतुक करताना, आचार्य अत्रे यांनी तर त्यावेळी म्हटले होते, "चिंतामण महाराष्ट्राचा 'कंठमणी' झाला." ज्या महाराष्ट्राच्या कंठमणीची अशी प्रशंसा झाली, त्या व्यक्तीच्या जन्माचे साक्षीदार असलेले घर आज कोणत्या अवस्थेत आहे? ही शोकांतिका आहे. नाते येथील त्यांचे हे जन्मघर आज अक्षरशः मोडकळीस आलेले आहे. दरवाजे निखळून पडले आहेत, भिंतींना कोसळल्या आहेत, छप्पर कोसळले आहे आणि घरात आणि आजूबाजूला गवत व झुडुपे वाढलेली आहेत. हे घर पाहून मनात प्रश्न येतो, की ज्या व्यक्तीने देशासाठी इतके मोठे योगदान दिले, ज्याने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताची मान उंचावली, त्याच्या स्मृती जपण्याची जबाबदारी कोणाची?

             यामागे स्पष्टपणे सरकारी अनास्था आणि उदासीनता दिसून येते. सी.डी. देशमुख यांच्या निधनानंतर सरकारने त्यांना साधी सरकारी मानवंदनाही दिली नाही, हीच त्यांच्या योगदानाकडे झालेल्या दुर्लक्षाची पहिली पायरी होती. आता तर त्यांची जन्मभूमीच उपेक्षित आणि विस्मृतीच्या गर्तेत ढकलली जात आहे. हे कशाचे लक्षण आहे? ज्या व्यक्तीने इंग्लंडमध्ये असताना आपल्या घराचे नाव ‘रोहा’ (त्यांचे मूळ गाव) ठेवले, त्या व्यक्तीच्या स्वतःच्या जन्मगावातील घर आज दुर्लक्षित अवस्थेत सडत आहे. हा विरोधाभास मनाला तीव्र वेदना देतो.

             आपल्या देशात, देशभक्तांच्या स्मारके आणि त्यांच्याशी संबंधित वास्तूंची अशी अनास्था करण्याची सवय जुनीच आहे. इतिहास सांगतो की, अनेक थोर व्यक्तींच्या जन्मभूमी आणि कर्मभूमी आज उपेक्षेच्या गर्तेत सापडल्या आहेत. पण सी.डी. देशमुख यांच्यासारख्या जागतिक दर्जाच्या अर्थतज्ञाच्या बाबतीतही असेच घडणे, हे अत्यंत लाजिरवाणे आहे. हे केवळ एका घराचे नुकसान नाही, तर भावी पिढ्यांसाठी प्रेरणास्थान ठरणाऱ्या एका ऐतिहासिक खुणाचे पुसले जाणे आहे. सरकार केवळ दिखाव्यासाठी जयंती-पुण्यतिथी साजरी करते, पण राष्ट्रपुरुषांच्या स्मृती खऱ्या अर्थाने जपण्यासाठी आवश्यक असलेल्या ठोस कृती मात्र करत नाही. ही बेफिकीर वृत्ती कधी बदलणार?

               या प्रकरणी, महाराष्ट्र शासनाने तातडीने आणि गंभीरपणे लक्ष घालणे अत्यंत आवश्यक आहे. सी.डी. देशमुख यांचे नाते येथील घर हे केवळ एक जुने बांधकाम नाही, तर ते एका महान व्यक्तिमत्त्वाच्या जीवनाचा आणि भारताच्या आर्थिक इतिहासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. या घराचे त्वरित जतन करणे, त्याचे नूतनीकरण करणे आणि त्याला एक प्रेरणादायी स्मारक किंवा संग्रहालय म्हणून विकसित करणे हे आपले राष्ट्रीय कर्तव्य आहे.

                या वास्तूतून सी.डी. देशमुख यांचे जीवन, त्यांचे कार्य आणि त्यांनी घेतलेले महत्त्वाचे आर्थिक निर्णय, तसेच त्यांनी घेतलेले धाडसी आणि तत्त्वनिष्ठ निर्णय (उदा. अर्थमंत्रिपदाचा राजीनामा, ज्याची आचार्य अत्र्यांनी प्रशंसा केली होती) प्रदर्शित करता येऊ शकतात. शालेय विद्यार्थी, अर्थशास्त्राचे अभ्यासक आणि सामान्य नागरिक यांना या वास्तूतून प्रेरणा मिळू शकते. यातून केवळ त्यांच्या स्मृतींचे जतन होणार नाही, तर देशाच्या आर्थिक विकासाच्या वाटचालीस हातभार लावणाऱ्या एका दूरदृष्टीच्या नेतृत्वाचा परिचयही नव्या पिढीला होईल.

               सरकारने केवळ कागदावरच्या योजना आखण्याऐवजी आणि उदासीनतेचा बुरखा पांघरण्याऐवजी आता तरी प्रत्यक्ष कृती करावी. सी.डी. देशमुख यांच्या घराची दूरवस्था हे आपल्या व्यवस्थेतील अनास्थेचे बोलके उदाहरण आहे. या महान अर्थतज्ञाच्या वारशाचे योग्य प्रकारे जतन झाले नाही, तर त्यांच्या योगदानाचा विसर पडायला वेळ लागणार नाही. हे दुर्दैवाने टाळण्यासाठी आतातरी शासनाने तातडीने विचार करावा आणि यावर ठोस कारवाई करावी, हीच अपेक्षा!