सुरक्षित अन्न : निरोगी आयुष्याची गुरुकिल्ली

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

अन्न सुरक्षा हा विषय आज केवळ आरोग्य क्षेत्रापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो जागतिक व्यापार, पर्यावरण आणि सामाजिक न्यायाशीही घट्ट जोडला गेला आहे. दरवर्षी ७ जून रोजी साजरा होणारा जागतिक अन्न सुरक्षा दिन हा याच व्यापक संकल्पनेची आठवण करून देतो. ‘सेफर फूड, बेटर हेल्थ’ (सुरक्षित अन्न, उत्तम आरोग्य) हे या दिवसाचे घोषवाक्य, सुरक्षित अन्नाचे आपल्या आयुष्यातील अनमोल स्थान अधोरेखित करते. हा केवळ एक औपचारिकता नसून, आपल्या दैनंदिन जीवनातील प्रत्येक घास सुरक्षित, पौष्टिक आणि दर्जेदार असावा यासाठी केलेला एक सामूहिक प्रयत्न आहे.

           अन्न आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग असल्याने, त्याची सुरक्षितता सुनिश्चित करणे ही केवळ सरकार किंवा अन्न उद्योगाचीच नव्हे, तर शेतकरी ते ग्राहक अशा प्रत्येक व्यक्तीची सामायिक जबाबदारी आहे. सुरक्षित अन्न हे मानवी आरोग्याचा आधारस्तंभ असून, दूषित अन्न खाल्ल्याने दरवर्षी कोट्यवधी लोक आजारी पडतात आणि लाखो जणांना जीव गमवावा लागतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) आकडेवारीनुसार, दरवर्षी सुमारे ६०० दशलक्ष लोक दूषित अन्न खाल्ल्याने आजारी पडतात, तर ४,२०,००० लोक यामुळे मृत्युमुखी पडतात. अन्नजन्य आजार केवळ शारीरिक वेदनाच देत नाहीत, तर ते आर्थिक आणि सामाजिक स्तरावरही गंभीर परिणाम करतात. रुग्णालयाचा खर्च, कामाच्या दिवसांचे नुकसान आणि उत्पादकतेत घट यामुळे राष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेवरही नकारात्मक परिणाम होतो. लहान मुले, गर्भवती महिला, वृद्ध आणि रोगप्रतिकारशक्ती कमी असलेले लोक अन्नजन्य आजारांना अधिक बळी पडतात. त्यामुळे, अन्न सुरक्षा हे केवळ सार्वजनिक आरोग्याचेच नाही, तर शाश्वत विकास आणि गरीबी निर्मूलनाचेही एक महत्त्वाचे साधन आहे.

          अन्न सुरक्षा ही एक व्यापक संकल्पना असून, त्यात अनेक पैलू समाविष्ट आहेत. शेतापासून ते आपल्या ताटापर्यंत अन्न सुरक्षित ठेवण्यासाठी विविध टप्प्यांवर योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. अन्न सुरक्षेची सुरुवात शेतातूनच होते. कीटकनाशके, खते आणि इतर रसायनांचा योग्य व नियंत्रित वापर करणे, तसेच स्वच्छ पाण्याची उपलब्धता आणि माती परीक्षण करणे आवश्यक आहे. जनावरांच्या आरोग्याची काळजी घेणे आणि प्रतिजैविकांचा अतिवापर टाळणेही महत्त्वाचे आहे. अन्न प्रक्रिया उद्योगात स्वच्छता आणि आरोग्याच्या नियमांचे कठोरपणे पालन करणे आवश्यक आहे. यात पाण्याचा दर्जा, कामगारांची स्वच्छता, यंत्रसामग्रीची नियमित स्वच्छता आणि योग्य तापमान नियंत्रण यांचा समावेश होतो. अन्न पॅकेजिंगची सामग्री सुरक्षित आणि स्वच्छ असावी, तसेच अन्नपदार्थांमध्ये भेसळ करणे हा अन्न सुरक्षेला मोठा धोका असल्याने त्यावर कठोर कायदेशीर कारवाईची आवश्यकता आहे. अन्नपदार्थांची योग्य साठवणूक आणि वितरण हा अन्न सुरक्षेचा महत्त्वाचा टप्पा आहे. नाशवंत पदार्थांसाठी योग्य तापमानात साठवणूक (उदा. शीतगृहे) आणि वाहतुकीदरम्यानही अन्न सुरक्षित राहील याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. रेस्टॉरंट्स आणि इतर खाद्य सेवांमध्ये अन्न सुरक्षितपणे हाताळले जाईल याची खात्री करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कर्मचाऱ्यांना अन्न सुरक्षिततेबद्दल योग्य प्रशिक्षण देणे, अन्न शिजवताना योग्य तापमान राखणे आणि क्रॉस-कंटेमिनेशन टाळणे आवश्यक आहे. अन्न सुरक्षिततेची अंतिम जबाबदारी ग्राहकांवरही येते. खरेदी करताना मुदत तपासणे, स्वच्छ दुकानांतून खरेदी करणे, घरी अन्नपदार्थांची योग्य साठवणूक करणे, योग्यप्रकारे शिजवणे आणि पुन्हा गरम करताना योग्य तापमान राखणे हे महत्त्वाचे आहे. हात धुणे, कच्चे आणि शिजवलेले अन्न वेगळे ठेवणे, अन्न योग्य तापमानात शिजवणे आणि सुरक्षित पाणी वापरणे हे अन्न सुरक्षिततेचे चार सोपे नियम प्रत्येकाने पाळले पाहिजेत.

           अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करणे हे एक गुंतागुंतीचे काम असून, यात अनेक आव्हाने आहेत. जलद शहरीकरण, वाढती लोकसंख्या, जागतिक व्यापार आणि हवामान बदल यामुळे अन्न सुरक्षेची समस्या अधिक बिकट झाली आहे. जागतिक अन्न साखळी, हवामान बदल, कीटकनाशकांचा अतिवापर आणि जागरूकतेचा अभाव ही काही प्रमुख आव्हाने आहेत. या आव्हानांवर मात करण्यासाठी विविध उपाययोजना आवश्यक आहेत. सरकारने अन्न सुरक्षा नियमांची कठोरपणे अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. अन्न शोधण्यायोग्य प्रणाली आणि जलद चाचणी पद्धतींसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे. जागतिक अन्न साखळी सुरक्षित ठेवण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सहकार्य आणि मानकांचे एकत्रीकरण महत्त्वाचे आहे. शाळा, महाविद्यालये आणि सार्वजनिक माध्यमांतून अन्न सुरक्षेविषयी जनजागृती करणे आवश्यक आहे. तसेच, शेतकऱ्यांना सुरक्षित आणि शाश्वत कृषी पद्धतींबद्दल प्रशिक्षण देणे महत्त्वाचे आहे.

           अन्न सुरक्षा हा केवळ आरोग्य विषयक मुद्दा नाही, तर तो आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय दृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे. ‘सेफर फूड, बेटर हेल्थ’  (सुरक्षित अन्न, उत्तम आरोग्य) हे जागतिक अन्न सुरक्षा दिनाचे घोषवाक्य आपल्याला आठवण करून देते की सुरक्षित अन्न हे निरोगी जीवनाचा आधार आहे. अन्न सुरक्षा ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे आणि प्रत्येकाने आपली भूमिका बजावली, तरच आपण एक सुरक्षित आणि निरोगी समाज निर्माण करू शकू, जिथे प्रत्येक व्यक्तीला सुरक्षित आणि पौष्टिक अन्न मिळेल.