रेल्वेविना सिक्कीम आणि अलिबाग

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

       
भारत देश स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव साजरा करून पुढे वाटचाल करत आहे. गेल्या पंच्याहत्तर वर्षांत भारताने अनेक क्षेत्रांत नेत्रदीपक प्रगती केली आहे. अवकाश तंत्रज्ञानापासून ते माहिती तंत्रज्ञानापर्यंत, शेतीपासून ते औद्योगिक विकासापर्यंत, भारताने जागतिक स्तरावर आपली छाप उमटवली आहे. महामार्गांचे जाळे विस्तारले, विमानतळांची संख्या वाढली, आणि दळणवळणाची साधने अधिक वेगवान झाली. मात्र, या सर्व विकासाच्या झगमगाटात आजही काही प्रश्न अनुत्तरित राहतात, जे विकासाच्या खऱ्या अर्थावर विचार करण्यास भाग पाडतात. असाच एक प्रश्न म्हणजे, देशातील काही भागांमध्ये, विशेषतः सिक्कीमसारख्या दुर्गम राज्यात आणि मुंबईसारख्या महानगराला लागून असलेल्या अलिबागसारख्या तालुक्यात, आजही प्रवासी रेल्वे सेवा न पोहोचणे. यालाच खऱ्या अर्थाने विकास म्हणता येईल का, हा प्रश्न आज गंभीरपणे विचारण्याची वेळ आली आहे.

         रेल्वे सेवा म्हणजे केवळ वाहतुकीचे एक साधन नाही, तर ती विकासाची धमनी आहे. रेल्वे केवळ लोकांना एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी घेऊन जात नाही, तर ती आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक विकासाला गती देते. जिथे रेल्वे जाते, तिथे उद्योग-व्यवसाय वाढतात, रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात, पर्यटन वाढते, शेतीमालाला बाजारपेठ मिळते आणि लोकांचे जीवनमान उंचावते. रेल्वेमुळे दळणवळण सुलभ होते आणि विकासाची दारे खुली होतात. मग, स्वातंत्र्याच्या इतक्या वर्षांनंतरही सिक्कीम आणि अलिबागसारख्या महत्त्वाच्या ठिकाणी ही सुविधा का पोहोचली नाही? हा प्रश्न केवळ तांत्रिक किंवा आर्थिक नाही, तर तो विकासाच्या प्राधान्यक्रमांशी आणि दूरदृष्टीशी संबंधित आहे.

         सिक्कीम हे भारताच्या ईशान्येकडील एक सुंदर आणि शांत राज्य आहे. नैसर्गिक सौंदर्याने नटलेले हे राज्य पर्यटकांचे नंदनवन आहे. हिमालयीन पर्वतरांगांच्या कुशीत वसलेले असल्यामुळे इथे रेल्वे मार्ग टाकणे हे निश्चितच एक मोठे आव्हान आहे. भूभाग अत्यंत खडबडीत आहे, भूस्खलनाचा धोका नेहमीच असतो आणि बोगदे व पूल बांधण्यासाठी प्रचंड खर्च येतो. ही सर्व भौगोलिक आव्हाने मान्य आहेत. परंतु, या आव्हानांवर मात करून देशाच्या इतर अनेक दुर्गम भागांमध्ये रेल्वे मार्ग पोहोचले आहेत. जम्मू-काश्मीरमधील रेल्वे प्रकल्प याचे उत्तम उदाहरण आहे. मग, सिक्कीमच्या बाबतीत असाच दृढनिश्चय आणि प्राधान्यक्रम का दिसला नाही? सिक्कीममध्ये रेल्वे सेवा पोहोचल्यास त्याचा राज्याच्या अर्थव्यवस्थेला आणि पर्यटनाला प्रचंड फायदा होईल. पर्यटक अधिक संख्येने येतील, स्थानिक व्यवसायांना चालना मिळेल, आणि ईशान्येकडील राज्यांना देशाच्या मुख्य प्रवाहाशी अधिक चांगल्या प्रकारे जोडण्यास मदत होईल. सध्या सिक्कीमला जाण्यासाठी रस्ते वाहतूक हाच मुख्य पर्याय आहे, जो अनेकदा खराब हवामानामुळे किंवा भूस्खलनामुळे बाधित होतो. अशा परिस्थितीत रेल्वेसारखे सुरक्षित आणि विश्वसनीय माध्यम केवळ नागरिकांसाठीच नव्हे, तर राष्ट्रीय एकात्मतेसाठीही महत्त्वाचे आहे.

          एकीकडे सिक्कीमसारखे भौगोलिकदृष्ट्या आव्हानात्मक राज्य, तर दुसरीकडे मुंबईसारख्या आर्थिक राजधानीला अगदी लागून असलेला अलिबाग तालुका. अलिबाग हे मुंबईकरांसाठी एक लोकप्रिय पर्यटनस्थळ आहे. सुंदर समुद्रकिनारे, ऐतिहासिक किल्ले आणि शांत वातावरण यामुळे वर्षभर इथे पर्यटकांची गर्दी असते. मुंबईपासून अवघ्या काही तासांच्या अंतरावर असूनही, अलिबागला प्रवासी रेल्वे सेवा नाही. विशेष म्हणजे, आरसीएफ (RCF) थळ प्रकल्पासाठी मालवाहू रेल्वेची सोय येथे उपलब्ध आहे. मात्र, हा मालवाहू रेल्वेमार्ग केवळ आरसीएफच्या उद्योगासाठी वापरला जातो आणि त्याचा अलिबागच्या सामान्य नागरिकांना किंवा पर्यटनाला कोणताही फायदा होत नाही. हा मार्ग केवळ औद्योगिक गरजा पूर्ण करतो, ज्यामुळे स्थानिक लोकसंख्येला प्रवासी रेल्वे सेवेच्या लाभांपासून वंचितच राहावे लागते. मुंबईहून अलिबागला जाण्यासाठी रस्ते वाहतूक किंवा फेरी सेवा हेच पर्याय आहेत. विशेषतः सुट्ट्यांमध्ये किंवा सणासुदीला अलिबागकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर प्रचंड वाहतूक कोंडी होते, ज्यामुळे प्रवासाचा वेळ आणि खर्च दोन्ही वाढतो. अलिबागला खऱ्या अर्थाने प्रवासी रेल्वे सेवा मिळाल्यास मुंबई आणि आसपासच्या परिसरातून येणाऱ्या पर्यटकांना मोठा दिलासा मिळेल. स्थानिकांना प्रवासासाठी सोयीस्कर आणि किफायतशीर पर्याय मिळेल. शेतीमाल आणि मत्स्योत्पादनाची वाहतूक अधिक सुलभ होईल, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल. अलिबाग हे रायगड जिल्ह्याचे मुख्यालय असून, या जिल्ह्याच्या विकासासाठीही रेल्वे सेवा अत्यंत महत्त्वाची ठरू शकते. मुंबईसारख्या मेट्रो शहराच्या इतक्या जवळ असूनही, या भागाला प्रवासी रेल्वे सेवेपासून वंचित ठेवणे, हे नियोजन आणि विकासाच्या दृष्टिकोनातून अनाकलनीय आहे.

          या दोन उदाहरणांवरून एक मूलभूत प्रश्न निर्माण होतो: विकासाची खरी व्याख्या काय आहे? केवळ आर्थिक वाढ म्हणजे विकास का? किंवा काही मोजक्या शहरांमध्ये झालेल्या पायाभूत सुविधांच्या निर्मितीला विकास म्हणायचे का? खरा विकास तो असतो, जो समाजाच्या प्रत्येक घटकापर्यंत पोहोचतो, जो भौगोलिक मर्यादा ओलांडून सर्वसामान्यांचे जीवनमान उंचावतो. विकासाचा अर्थ केवळ मोठमोठ्या इमारती, चकचकीत रस्ते किंवा अत्याधुनिक तंत्रज्ञान नव्हे, तर शेवटच्या माणसालाही मूलभूत सुविधा आणि संधी उपलब्ध होणे हा आहे. ज्या देशाने मंगळावर यान पाठवले, ज्या देशात बुलेट ट्रेनचे स्वप्न पाहिले जात आहे, त्या देशात काही भागांमध्ये आजही रेल्वेसारखी मूलभूत सेवा पोहोचलेली नाही, ही वस्तुस्थिती विकासाच्या समान वितरणावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करते. स्वातंत्र्याच्या पंच्याहत्तर वर्षांनंतरही जर लोकांना सोयीस्कर आणि किफायतशीर वाहतुकीच्या साधनांसाठी संघर्ष करावा लागत असेल, तर आपण विकासाच्या कोणत्या टप्प्यावर आहोत याचा विचार करणे आवश्यक आहे.

        आता वेळ आली आहे की, आपण विकासाच्या दृष्टिकोनाचा फेरविचार करावा. केवळ सोयीस्कर आणि कमी आव्हानात्मक ठिकाणी विकास करण्याऐवजी, देशाच्या प्रत्येक भागाला विकासाच्या प्रवाहात आणणे आवश्यक आहे. भौगोलिक आणि आर्थिक आव्हाने असतीलही, पण त्यावर मात करणे हेच खऱ्या नेतृत्वाचे आणि विकासाचे लक्षण आहे. सिक्कीम आणि अलिबागसारख्या भागांमध्ये प्रवासी रेल्वे सेवा पोहोचवण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. केवळ घोषणा न करता, ठोस कृती आराखडा तयार करून, ठराविक कालमर्यादेत हे प्रकल्प पूर्णत्वास नेण्याची गरज आहे. यामुळे केवळ या भागांचाच विकास होणार नाही, तर राष्ट्रीय एकात्मतेलाही बळकटी मिळेल.

         देशाच्या विकासाची खरी ओळख केवळ आकडेवारीत किंवा जागतिक क्रमवारीत नसते, तर ती देशातील प्रत्येक नागरिक किती सन्मानाने आणि सोयीस्करपणे जीवन जगतो, यावर अवलंबून असते. सिक्कीम आणि अलिबागसारख्या भागांमध्ये प्रवासी रेल्वे सेवा पोहोचणे, हे केवळ रेल्वे मार्ग टाकणे नव्हे, तर समावेशक आणि समतोल विकासाच्या दिशेने टाकलेले एक महत्त्वाचे पाऊल असेल. तेव्हाच खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव साजरा केल्याचे समाधान मिळेल आणि 'विकास' या शब्दाला अधिक व्यापक अर्थ प्राप्त होईल.