दाजी पणशीकर : एक ज्ञानवृक्ष हरपला

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

           
महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक परंपरेतील एक तेजस्वी ज्ञानसूर्य म्हणून दाजी पणशीकरांची ओळख होती. दाजी पणशीकर हे केवळ एक व्यक्ती नव्हते, तर ते एक ज्ञानवृक्ष होते, ज्यांच्या सावलीत अनेक पिढ्यांनी वैचारिक प्रबोधनाची ऊर्जा अनुभवली. रामायण, महाभारत, संतवाङ्मय यांसारख्या भारतीय संस्कृतीच्या चिरंतन स्रोतांचा त्यांनी ५० वर्षांहून अधिक काळ अभ्यास केला आणि आपल्या व्याख्यानांमधून व लेखनातून ते समाजापर्यंत पोहोचवले.  भारतीय संस्कृतीच्या चिरंतन मूल्यांचा त्यांनी केलेला सखोल अभ्यास आणि तो सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याची त्यांची हातोटी खरोखरच अलौकिक होती. काल (दि. ६) संध्याकाळी ठाणे येथे अल्पशा आजाराने वयाच्या ९२ व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या निधनाने एका ज्ञानयुगाचा अस्त झाला असून, महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक क्षेत्राला न भरून येणारी पोकळी निर्माण झाली आहे. 

          दाजी पणशीकर म्हणजे केवळ एक नाव नव्हे, तर ते एक ज्ञानव्रती व्यक्तिमत्त्व होते. गोव्यातील पेडणे येथील पणशीकर कुटुंबात १९३४ साली नरहरी पणशीकर म्हणून त्यांचा जन्म झाला. पण त्यांना खरी ओळख मिळाली ती 'दाजी' या नावाने, जे बालपणीच्या एका कौतुकातून आणि नंतर एका लेखमालेतून रूढ झाले. त्यांचे आजोबा पं. वासुदेवशास्त्री पणशीकर यांनी घालून दिलेला हिंदू धर्मग्रंथ आणि परंपरांचा वारसा दाजींनी समर्थपणे पुढे नेला. त्यांचे वडील, व्याकरणाचार्य विष्णुशास्त्री पणशीकर आणि मामा मीमांसातीर्थ श्रीपादशास्त्री किंजवडेकर यांनी दाजींच्या जीवनाची आणि ज्ञानाची जडणघडण केली. हे कुटुंब पिढ्यानपिढ्या 'सरस्वतीस्वरूप' ग्रंथांचे अभ्यासक राहिले आहे. औपचारिक शिक्षणाची फारशी संधी नसतानाही दाजींनी उपजत ज्ञान आणि अफाट आकलनशक्तीच्या बळावर स्वतःला घडवले. त्यांच्या घरातील 'ज्ञानेश्वरी' तपासण्याच्या कार्यात त्यांचा लहानपणापासूनच सक्रिय सहभाग असे, यातूनच त्यांच्यातील ज्ञानलालसा दिसून येते.
         दाजींचा ज्ञानप्रवास हा केवळ पुस्तकी नव्हता, तर तो अनुभवातून आलेला होता. उदरनिर्वाहासाठी पौराहित्य करत असतानाच त्यांनी मंदिरातील नोकरी सोडली आणि पुण्यात एकनाथी भागवत ग्रंथाच्या संपादनाच्या कार्यात स्वतःला झोकून दिले. याच ग्रंथाची प्रस्तावना त्यांनी लिहिली, जी त्यांच्या प्रज्ञा आणि व्यासंगामुळे आजही अभ्यासकांसाठी महत्त्वाची मानली जाते. याच काळात त्यांना 'भावार्थ रामायण' आणि विद्वान न. र. फाटक यांच्या मार्गदर्शनाखाली महाभारत ग्रंथाचे खंड तपासण्याची संधी मिळाली. या कामातून त्यांच्या ज्ञानाला आणखी धार मिळाली आणि त्यांची लेखणीही अधिक प्रगल्भ झाली.
पुण्यातील वास्तव्यात त्यांनी 'सकाळ' आणि आचार्य अत्रेंच्या 'मराठा' दैनिकांत लेखन केले. त्यांचे मोठे बंधू, प्रभाकर पणशीकर यांच्या 'नाट्यसंपदा' या संस्थेचे व्यवस्थापक म्हणून काम करताना त्यांना मराठी साहित्य, संगीत, नाट्य आणि चित्रपट क्षेत्रातील दिग्गजांशी जवळून संवाद साधता आला. या संबंधांनी त्यांच्या दृष्टिकोन व्यापक झाला. याच काळात त्यांच्यातील लेखकाची खरी ओळख महाराष्ट्राला झाली. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्या आग्रहामुळे त्यांनी १९९८ ते २०१५ पर्यंत 'सामना' दैनिकात रामायण-महाभारतावर आधारित लेखमाला लिहिल्या. या लेखमाला केवळ दैनिक स्तंभापुरत्या मर्यादित राहिल्या नाहीत, तर त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध होऊन त्या महाराष्ट्रासाठी एक महत्त्वाचा वैचारिक ठेवा ठरल्या. या लेखमालांनी घराघरात भारतीय संस्कृती आणि पुराणातील कथांचा प्रसार केला.
          दाजींच्या लेखनाची आणि वक्तृत्वाची काही खास वैशिष्ट्ये होती. विषयाचा सखोल व्यासंग, त्यावर केलेले चिंतन, कोणतीही भीड न बाळगता आपली स्पष्ट भूमिका मांडणे आणि परखड विवेचन करणे हे त्यांच्या स्वभावाचे आणि त्यांच्या कार्याचे अविभाज्य भाग होते. त्यांनी केवळ प्राचीन ग्रंथांचा अभ्यास केला नाही, तर त्यातील आशय आजच्या समाजासाठी कसा उपयुक्त ठरू शकतो, याचे मार्गदर्शन केले. त्यांनी भारतीय संस्कृतीचे दर्शन घडवणारे वेद, उपनिषदे, रामायण, महाभारत, ज्ञानेश्वरी, एकनाथांची ग्रंथसंपदा, तुकारामांची गाथा अशा अनेक संतवाङ्मयाचा अभ्यास केला. हा अभ्यास त्यांच्या जीवनातील परिवर्तनाचा पाया ठरला. त्यांच्या संग्रही शंकराचार्य, स्वामी विवेकानंद, लोकमान्य टिळक, आचार्य अत्रे यांसारख्या महापुरुषांचे समग्र वाङ्मय होते. त्यांनी आपल्या लेखक आणि व्याख्याता बनण्याचे श्रेय याच अभिजात वाङ्मयाच्या वाचनाला दिले.
          दाजींनी ज्ञान केवळ स्वतःपुरते मर्यादित ठेवले नाही, तर ते समाजापर्यंत पोहोचवण्यासाठी १९५५ सालापासून व्याख्याने द्यायला सुरुवात केली. त्यांनी देश-विदेशात सुमारे अडीच हजार व्याख्याने दिली. त्यांच्या व्याख्यानांचे विषयही वैविध्यपूर्ण असत. भगवान श्रीकृष्ण आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या चरित्रातील समानता, कुटुंबसूत्रे, परमार्थ आणि उपासना यांसारख्या विषयांवर त्यांनी सुबोध आणि मार्मिक विवेचन केले. त्यांचे प्रत्येक व्याख्यान श्रोत्यांना विचारप्रवृत्त करणारे असे.
           ग्रंथलेखनातही दाजींनी मोलाचे योगदान दिले. 'महाभारत एक सुडाचा प्रवास' या ग्रंथाच्या नऊ आवृत्त्या निघाल्या, तर 'अपरिचित रामायण' हे पाच भागांत प्रकाशित झाले. 'कर्ण खरा कोण होता?' या त्यांच्या पुस्तकाने त्या काळात मोठी खळबळ उडवून दिली, कारण त्यांनी कर्णाचे केवळ उदात्तीकरण न करता त्याची खरी बाजू परखडपणे मांडली. एकनाथ महाराजकृत 'भावार्थ रामायण' हा १७०४ पानांचा विशाल ग्रंथ त्यांनी संपादित केला, ज्याची दहावी आवृत्तीही निघाली आहे. पुराणांमधील ९८ निवडक कथांचा संग्रह त्यांनी 'कथामृतम' मध्ये केला, तर 'स्तोत्र गंगा' (दोन भाग) आणि हिंदीतील 'रामायण के ५१ प्रेरक प्रसंग' यांसारखे अनेक ग्रंथ त्यांच्या लेखणीतून साकारले.
           दाजी पणशीकर यांचे निधन हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेची एक मोठी हानी आहे. त्यांनी आपल्या लेखनातून आणि व्याख्यानांतून जो वैचारिक ठेवा निर्माण केला, तो भावी पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरेल. त्यांनी दाखवून दिले की, औपचारिक शिक्षणापेक्षा व्यासंग, चिंतन आणि प्रबोधनाची तळमळ किती महत्त्वाची असते. दाजी पणशीकरांचे कार्य हे केवळ पुस्तके आणि व्याख्यानांपुरते मर्यादित नव्हते, तर ते एका संस्कृतीचे, एका परंपरेचे जतन आणि संवर्धन होते. एका ज्ञानव्रतीला, एका खऱ्या अर्थाने समाजाच्या प्रबोधकाला भावपूर्ण श्रद्धांजली! त्यांच्या विचारांचा आणि कार्याचा सुगंध कायम महाराष्ट्राच्या वैचारिक प्रांगणात दरवळत राहील.