नाविक : समुद्राचे तत्पर नायक

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

आज, २५ जून, आंतरराष्ट्रीय नाविक दिन. हा दिवस केवळ एका तारखेपुरता मर्यादित नसून, जागतिक अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या आणि आपल्या दैनंदिन जीवनात अदृश्यपणे योगदान देणाऱ्या लाखों नाविकांच्या अथक प्रयत्नांना आणि त्यागाला आदरांजली वाहण्याचा दिवस आहे. त्यांच्या कठोर परिश्रमाशिवाय, समुद्रावर रात्रंदिवस केलेल्या प्रवासशिवाय, आपण कल्पनाही करू शकत नाही अशा अनेक गोष्टी आपल्यापर्यंत पोहोचू शकल्या नसत्या.

        नाविक म्हणजे फक्त जहाजावर काम करणारा व्यक्ती नव्हे, तर ते खरे जागतिक नागरिक आहेत. जगाच्या एका टोकाहून दुसऱ्या टोकापर्यंत वस्तूंची वाहतूक करून ते जागतिक व्यापार आणि वाणिज्य सुरळीत ठेवतात. आंतरराष्ट्रीय सागरी संघटनेने (IMO) २०१० मध्ये या दिनाची सुरुवात केली, जेणेकरून समुद्रावर काम करणाऱ्या या महत्त्वाच्या व्यक्तींच्या योगदानाला जागतिक स्तरावर ओळख आणि सन्मान मिळावा.

        नाविकांचे जीवन आव्हानांनी भरलेले असते. कुटुंबापासून दूर, अनेक महिने समुद्रावर राहणे, वादळे, प्रचंड लाटा आणि एकटेपणाचा सामना करणे ही त्यांच्या जीवनाची नेहमीची गोष्ट आहे. जहाजावरील कठोर नियम, मर्यादित जागा आणि तांत्रिक बिघाडांचा सततचा धोका यामुळे त्यांचे जीवन अधिकच कठीण होते. मानसिक आरोग्याच्या समस्या, कामाचा ताण आणि सामाजिक एकटेपणा यांसारख्या समस्यांनाही त्यांना सामोरे जावे लागते. कोविड-१९ महामारीच्या काळात तर त्यांच्या समस्यांमध्ये आणखी भर पडली. बंदरे बंद झाली, जहाजे अडकून पडली आणि अनेक नाविक अक्षरशः जहाजांवरच अडकले, त्यांना घरी परतणे किंवा पुढील प्रवासाला जाणे शक्य झाले नाही. अशा परिस्थितीतही, त्यांनी हार मानली नाही आणि जागतिक पुरवठा साखळी खंडित होऊ दिली नाही.

         आज जगातील ९०% पेक्षा जास्त व्यापार सागरी मार्गाने होतो. तेल, वायू, अन्नधान्य, कपडे, इलेक्ट्रॉनिक्स वस्तू आणि इतर अनेक उत्पादने मोठ्या मालवाहू जहाजांमधून जगभरात पोहोचवली जातात. हे सर्व नाविकच शक्य करतात. जर नाविकांनी काम करणे थांबवले, तर जागतिक अर्थव्यवस्था ठप्प होईल, दुकाने रिकामी होतील आणि आपल्या जीवनावश्यक वस्तूंचा पुरवठा थांबेल. त्यामुळे, नाविक हे केवळ जहाजाचे चालक नाहीत, तर ते जागतिक अर्थव्यवस्थेचे अविभाज्य घटक आहेत.

        आंतरराष्ट्रीय नाविक दिनाच्या निमित्ताने, आपण नाविकांच्या सुरक्षिततेवर आणि कल्याणावर अधिक लक्ष केंद्रित करण्याची गरज आहे. जहाजांवरील कामाची सुरक्षितता सुनिश्चित करणे, त्यांच्यासाठी चांगल्या कामाच्या परिस्थितीची हमी देणे आणि मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक ती मदत उपलब्ध करून देणे ही आपली सामूहिक जबाबदारी आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून जहाजांची सुरक्षा वाढवणे, चांगल्या आरोग्य सुविधा पुरवणे आणि त्यांना आवश्यकतेनुसार विश्रांती मिळण्याची व्यवस्था करणे महत्त्वाचे आहे. विविध आंतरराष्ट्रीय करार आणि नियम, जसे की मेरिटाईम लेबर कन्व्हेन्शन (MLC), हे नाविकांच्या हक्कांसाठी आणि कल्याणासाठी तयार करण्यात आले आहेत. या नियमांची कठोर अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे.

       डिजिटल क्रांती आणि स्वयंचलित जहाजांच्या वाढत्या वापरामुळे नाविकांच्या भविष्याबद्दल अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत. मात्र, तंत्रज्ञान कितीही प्रगत झाले तरी मानवी कौशल्य आणि अनुभवाची जागा कोणीही घेऊ शकत नाही. जहाजावरील जटिल निर्णय घेणे, अनपेक्षित परिस्थिती हाताळणे आणि तांत्रिक बिघाडांवर मात करणे यासाठी अनुभवी नाविकांची गरज नेहमीच राहील. भविष्यात नाविकांना नवीन तंत्रज्ञान शिकून स्वतःला अद्ययावत करण्याची गरज आहे, जेणेकरून ते बदलत्या सागरी उद्योगात टिकून राहू शकतील.

       आंतरराष्ट्रीय नाविक दिनानिमित्त, आपण सर्वांनी या निस्वार्थी योद्ध्यांप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली पाहिजे. त्यांच्या योगदानाची आठवण करून देणे आणि त्यांच्या कामाबद्दल जागरूकता निर्माण करणे ही काळाची गरज आहे. कदाचित, आपण कधीही कोणत्याही नाविकाला भेटणार नाही, परंतु ते आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत हे लक्षात ठेवूया. त्यांनी केलेल्या त्यागामुळेच आपले जीवन सुलभ झाले आहे आणि जागतिक व्यापार सुरळीतपणे चालू आहे.

        चला तर मग, आजच्या या विशेष दिनी, समुद्रावर आपल्यासाठी अथक परिश्रम करणाऱ्या सर्व नाविकांना सलाम करूया. त्यांचे कार्य हे केवळ एक व्यवसाय नसून, जगाला जोडणारे एक महत्त्वाचे कर्तव्य आहे. त्यांच्या सुरक्षिततेसाठी, कल्याणासाठी आणि भविष्यासाठी आपण नेहमीच प्रयत्नशील राहूया.