इस्रायल-इराण यांच्यातील स्फोटक संघर्ष

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

 
इस्रायल आणि इराण यांच्यातील वाढता तणाव हा सध्या मध्यपूर्वेतील सर्वात मोठा आणि चिंताजनक संघर्ष बनला आहे. एकेकाळी मित्र असलेले हे देश आता एकमेकांचे कट्टर शत्रू झाले आहेत आणि त्यांचे 'छाया युद्ध' (Shadow War) थेट लष्करी संघर्षात बदलला आहे, ज्यामुळे केवळ मध्यपूर्वच नव्हे, तर संपूर्ण जगाची शांतता धोक्यात आली आहे. या संघर्षाची मुळे ऐतिहासिक, धार्मिक आणि राजकीय कारणांमध्ये खोलवर रुजलेली आहेत.

         १९७९ च्या इस्लामिक क्रांतीपूर्वी इस्रायल आणि इराणचे संबंध आश्चर्यकारकरित्या चांगले होते. त्यावेळी इराणमध्ये राजेशाही होती आणि तो अमेरिकेचा महत्त्वाचा मित्र होता. इस्रायलला मुस्लिमबहुल मध्यपूर्वेत एकटे पडू नये म्हणून इराणने त्याला मान्यता दिली होती आणि त्यांच्यात तेल व तंत्रज्ञानाची देवाणघेवाण होत होती. मात्र, १९७९ मध्ये अयातुल्ला खोमेनी यांच्या नेतृत्वाखाली झालेल्या इस्लामिक क्रांतीने चित्र पूर्णपणे बदलले. इराणमध्ये धार्मिक राजवट स्थापन झाली आणि खोमेनी यांनी इस्रायलला 'छोटा राक्षस' संबोधून त्याच्या विरोधात उघड भूमिका घेतली. तेहरानमधील इस्रायलचा दूतावास बंद करून तो पॅलेस्टाईन मुक्ती संघटनेला देण्यात आला. तेव्हापासून इराण इस्रायलला मध्यपूर्वेतून हटवण्याचे ध्येय बाळगून आहे.

        या संघर्षामागे अनेक जटिल कारणे आहेत. पॅलेस्टाईनच्या स्वातंत्र्याला इराणचा पूर्ण पाठिंबा आहे, तर तो इस्रायलच्या अस्तित्वाला विरोध करतो. ही दोन्ही देशांमधील वैमनस्याची मुख्य ठिणगी आहे. इराण, हमास आणि हिजबुल्लाहसारख्या पॅलेस्टाईन समर्थक संघटनांना आर्थिक आणि लष्करी मदत पुरवतो, ज्यामुळे इस्रायलच्या दृष्टीने ते मोठे आव्हान आहे. दुसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे इराणचा अण्वस्त्र कार्यक्रम. इस्रायलचा असा ठाम विश्वास आहे की इराण गुप्तपणे अण्वस्त्रे विकसित करत आहे, जो त्याच्या राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी सर्वात मोठा धोका आहे. इराणने वारंवार अण्वस्त्र निर्मितीचा हेतू नाकारला असला तरी, इस्रायलने इराणच्या अणुसुविधांवर अनेकदा हल्ले केले आहेत आणि त्यात अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. 

        मध्यपूर्वेतील प्रादेशिक वर्चस्वासाठी दोन्ही देशांमध्ये एक प्रकारचा शीतयुद्ध सुरू आहे. इराण सीरिया, लेबनॉन, येमेन आणि इराकमध्ये आपला प्रभाव वाढवण्याचा प्रयत्न करत आहे, जे इस्रायलच्या दृष्टीने त्याच्या सीमांसाठी धोकादायक आहे. इराण समर्थित गटांच्या वाढत्या प्रभावाला रोखण्यासाठी इस्रायल आक्रमक भूमिका घेतो. अमेरिकेची भूमिका देखील या संघर्षात महत्त्वाची आहे. अमेरिका इस्रायलचा सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा समर्थक आहे. अमेरिकेच्या इराणविरोधी धोरणांमुळे या संघर्षाला आंतरराष्ट्रीय आयाम मिळाला आहे. अमेरिकेने इराणवर आर्थिक निर्बंध लादले आहेत आणि वेळोवेळी इस्रायलच्या लष्करी कारवाईला पाठिंबा दिला आहे, ज्यामुळे इराणचा संताप वाढला आहे. सीरियातील संघर्षामध्ये इराणची वाढती लष्करी उपस्थिती आणि हिजबुल्लाहला इराणचा पाठिंबा यावरून इस्रायल आणि इराणमध्ये अनेकदा थेट संघर्ष होतो. इस्रायल सीरियातील इराणच्या ठिकाणांवर हवाई हल्ले करतो, ज्यामुळे तणाव वाढतो.

         अलीकडच्या काळात हा 'छाया युद्ध' आता थेट हल्ल्यांमध्ये रूपांतरित झाले आहे. इराणने इस्रायलवर थेट क्षेपणास्त्र आणि ड्रोन हल्ले केले आहेत, तर इस्रायलनेही इराणच्या भूमीवर प्रत्युत्तर म्हणून हल्ले केले आहेत. या हल्ल्यांमुळे परिस्थिती अधिकच गंभीर बनली आहे. अमेरिकेनेही इराणच्या काही लष्करी ठिकाणांवर हल्ले केल्याचा दावा केला आहे, ज्यामुळे या संघर्षात एक मोठी जागतिक शक्ती थेट सहभागी झाली आहे असे दिसते. इराणने अमेरिकेच्या हल्ल्यानंतर तीव्र संताप व्यक्त केला आहे आणि प्रत्युत्तर देण्याचा इशारा दिला आहे. इराणच्या संसदेत होर्मुजची सामुद्रधुनी (Strait of Hormuz) बंद करण्याचा प्रस्ताव मंजूर झाल्याचे वृत्त आहे. ही सामुद्रधुनी जगातील एकूण तेल पुरवठ्यापैकी सुमारे २०% तेलाची वाहतूक करणारा महत्त्वाचा मार्ग आहे. ही सामुद्रधुनी बंद झाल्यास किंवा तिच्यातून होणारी वाहतूक बाधित झाल्यास जागतिक तेल बाजारात मोठा गोंधळ निर्माण होऊ शकतो.

          या संघर्षाचे जागतिक परिणाम अत्यंत गंभीर आणि दूरगामी असणार आहेत. होर्मुजची सामुद्रधुनी बंद झाल्यास आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या तेलाच्या किमती गगनाला भिडतील. याचा थेट परिणाम जागतिक अर्थव्यवस्थेवर होईल. भारतासारख्या तेल आयात करणाऱ्या देशांना याचा मोठा फटका बसेल, कारण इंधनाच्या किमती वाढतील आणि महागाईचा भडका उडू शकतो. जागतिक व्यापार आणि पुरवठा साखळी विस्कळीत होईल, ज्यामुळे अनेक देशांच्या विकासाला खीळ बसेल. मध्यपूर्वेतील इतर देशांमध्येही या संघर्षामुळे अस्थिरता वाढू शकते. संघर्षग्रस्त सीरिया, येमेन आणि लेबनॉनमध्ये परिस्थिती आणखी बिघडण्याची शक्यता आहे. यामुळे निर्वासितांचा प्रश्न अधिक गंभीर होईल आणि मानवी हानी मोठ्या प्रमाणात होऊ शकते. आंतरराष्ट्रीय संबंधांवरही परिणाम होईल. अमेरिका इस्रायलच्या बाजूने उभा आहे, तर चीन आणि रशियासारखे देश इराणच्या बाजूने झुकत आहेत. यामुळे जागतिक राजकारणात पुन्हा एकदा ध्रुवीकरण होण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय सहकार्य कमी होऊन जागतिक शांततेसाठी नवीन आव्हाने उभी राहतील. जर इराणने आपला अण्वस्त्र कार्यक्रम अधिक वेगाने पुढे नेला आणि अण्वस्त्रे विकसित केली, तर मध्यपूर्वेतील इतर देशही अण्वस्त्रे मिळवण्याचा प्रयत्न करतील, ज्यामुळे अण्वस्त्र प्रसाराचा धोका वाढेल आणि संपूर्ण जगाच्या सुरक्षेला गंभीर धोका निर्माण होईल.

            या संघर्षाला शांततापूर्ण मार्गाने सोडवणे हे आता अत्यंत महत्त्वाचे आहे. दोन्ही बाजूंनी संयम दाखवणे आणि चर्चेसाठी तयार राहणे आवश्यक आहे. आंतरराष्ट्रीय समुदायाने, विशेषतः संयुक्त राष्ट्र आणि प्रमुख जागतिक शक्तींनी, या संघर्षात मध्यस्थी करून शांततेचा मार्ग काढण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. केवळ लष्करी कारवाईने हा प्रश्न सुटणार नाही, तर तो अधिक गुंतागुंतीचा होईल. मध्यपूर्वेतील शांतता केवळ त्या प्रदेशापुरती मर्यादित नाही, तर ती जागतिक शांतता आणि आर्थिक स्थैर्यासाठी अपरिहार्य आहे. त्यामुळे, इस्रायल आणि इराण यांच्यातील वाढता तणाव कमी करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करणे ही काळाची गरज आहे. जर हा संघर्ष अधिक वाढला, तर त्याचे परिणाम जगातील प्रत्येक नागरिकाला भोगावे लागतील, आणि ही एक अशी किंमत असेल जी कोणताही देश किंवा समाज सहन करू शकणार नाही.