राणी लक्ष्मीबाई : शौर्य आणि त्याग

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

 
आज, १८ जून. भारतीय इतिहासातील एक असा दिवस, ज्या दिवशी एका पराक्रमी, धैर्यवान आणि स्वातंत्र्यप्रेमी स्त्रीने आपल्या प्राणांची आहुती दिली. ती स्त्री म्हणजे झाशीची राणी लक्ष्मीबाई! १८५७ च्या स्वातंत्र्यसंग्रामात इंग्रजांना सळो की पळो करून सोडणाऱ्या, आपल्या शौर्याने शत्रूंनाही थक्क करणाऱ्या या रणरागिणीचा आज स्मृतिदिन. या निमित्ताने, त्यांच्या अतुलनीय योगदानाला आणि त्यागाला विनम्र अभिवादन करणे हे आपले कर्तव्य आहे.

           राणी लक्ष्मीबाई हे केवळ एक नाव नाही, तर ते शौर्याचे, त्यागाचे, निष्ठेचे आणि स्वातंत्र्याच्या अखंड ज्योतीचे प्रतीक आहे. त्यांचा जन्म १९ नोव्हेंबर १८२८ रोजी वाराणसी येथे झाला. त्यांचे मूळ नाव मणिकर्णिका तांबे, त्यांना प्रेमाने 'मनू' असे संबोधले जात असे. लहानपणापासूनच त्यांना शस्त्रविद्या, घोडेस्वारी आणि युद्धकलेचे प्रशिक्षण मिळाले. त्याकाळी मुलींना केवळ घरकामापुरते मर्यादित ठेवले जात असताना, मनूने मात्र स्वतःला एका कुशल योद्ध्याप्रमाणे घडवले. त्यांचे बालपण हेच त्यांच्या भविष्यातील पराक्रमाचे सूचक होते. १८४२ मध्ये त्यांचा विवाह झाशीचे महाराज गंगाधर राव नेवाळकर यांच्याशी झाला आणि त्या झाशीच्या राणी बनल्या. त्यांच्या जीवनात स्थिरता आणि आनंद नांदत असतानाच, नियतीने त्यांना एका मोठ्या अग्निदिव्यातून जाण्याचे संकेत दिले.

           १८५३ मध्ये महाराज गंगाधर राव यांचे निधन झाले. त्याआधी त्यांनी दामोदर राव या मुलाला दत्तक घेतले होते. परंतु, ब्रिटिशांनी 'दत्तक वारसा नामंजूर' हे धोरण लागू करत झाशीचे राज्य खालसा करण्याचा प्रयत्न केला. राणी लक्ष्मीबाईंनी या अन्यायकारक धोरणाचा तीव्र निषेध केला. "मी माझी झाशी देणार नाही!" हे त्यांचे वाक्य हे केवळ एक उद्गार नव्हते, तर ते एका राष्ट्राभिमानी स्त्रीच्या दृढनिश्चयाचे प्रतीक होते. राणींनी झाशी वाचवण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले. त्यांनी ब्रिटिशांना विनंत्या केल्या, पत्रव्यवहार केला, पण ब्रिटिशांनी त्यांच्या मागणीकडे दुर्लक्ष केले. अखेर, राणींनी ब्रिटिशांशी दोन हात करण्याचा निर्णय घेतला. त्या जाणत होत्या की हा संघर्ष सोपा नाही, पण त्या झाशीच्या स्वातंत्र्यासाठी कोणत्याही बलिदानास तयार होत्या.

            १८५७ चा उठाव हा भारताच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा होता. या उठावात राणी लक्ष्मीबाईंनी सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांनी झाशीच्या सैन्याचे नेतृत्व केले आणि इंग्रजांशी शौर्याने लढा दिला. जनरल ह्यू रोजच्या नेतृत्वाखालील ब्रिटिश सैन्याने झाशीवर हल्ला केला. राणींनी आपल्या सैन्यासह किल्ल्याचे रक्षण केले, स्त्रियांनाही त्यांनी युद्धात सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. त्यांचे नेतृत्व इतके प्रभावी होते की, ब्रिटिश सैन्यालाही झाशी जिंकणे कठीण झाले होते. या युद्धात त्यांनी दाखवलेला पराक्रम आजही प्रेरणादायी आहे. एका स्त्रीने तलवारीच्या धारेवर शत्रूंना कसे नमवले, याचे ते उत्तम उदाहरण आहे. झाशीच्या वेढ्यात राणींनी अतुलनीय शौर्य दाखवले. पण, अंतर्गत विश्वासघातामुळे झाशीचा पराभव झाला. राणींनी आपल्या मुलाला पाठीशी बांधून, घोड्यावर स्वार होऊन शत्रूंचा वेध घेत झाशीतून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला.

          झाशीतून बाहेर पडल्यानंतर राणी लक्ष्मीबाई कालपी येथे तात्या टोपे आणि रावसाहेब पेशवे यांना मिळाल्या. त्यांनी एकत्रितपणे ब्रिटिश सैन्याशी लढा दिला. कालपीमध्येही त्यांना पराभवाला सामोरे जावे लागले. पण, राणींनी हार मानली नाही. त्यांनी ग्वाल्हेरकडे कूच केली आणि तेथील किल्ल्यावर ताबा मिळवला. ग्वाल्हेरचा किल्ला हा सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचा होता आणि तो जिंकल्याने क्रांतिकारकांना मोठे बळ मिळाले. ग्वाल्हेरमध्येही ब्रिटिशांनी त्यांचा पाठलाग केला. १८ जून १८५८ रोजी ग्वाल्हेरजवळ कोटा की सराय येथे राणी लक्ष्मीबाई आणि ब्रिटिश सैन्यात घनघोर युद्ध झाले. या युद्धात राणींनी अदम्य शौर्य दाखवले. त्या पुरुषांच्या वेशात तलवारीचे वार करत शत्रूंना भारी पडत होत्या. पण, दुर्दैवाने या युद्धात त्यांना गंभीर दुखापत झाली आणि त्यांनी आपल्या प्राणांची आहुती दिली.

           राणी लक्ष्मीबाईंच्या हौतात्म्याने भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामाला एक नवी दिशा मिळाली. त्यांचे बलिदान व्यर्थ गेले नाही. त्यांच्या शौर्याची गाथा पिढ्यानपिढ्या सांगितली जात आहे आणि ती आजही आपल्याला प्रेरणा देत आहे. त्यांनी सिद्ध केले की, स्त्री ही केवळ चूल आणि मूल सांभाळणारी नसते, तर ती प्रसंगी रणभूमीवर शौर्य गाजवणारी रणरागिणीही असू शकते. त्यांच्या जीवनातून अनेक गोष्टी शिकण्यासारख्या आहेत: त्यांनी आपल्या सैन्याचे आणि जनतेचे उत्तम नेतृत्व केले; संकटाच्या काळातही त्या डगमगल्या नाहीत. मातृभूमीसाठी त्यांनी सर्वस्वाचा त्याग केला, त्यांच्या मनात देशाप्रती असलेली निष्ठा अतुलनीय होती. प्रचंड मोठ्या ब्रिटिश सैन्यासमोरही त्यांनी हार मानली नाही आणि शेवटच्या श्वासापर्यंत लढल्या, हे त्यांचे धैर्य आणि शौर्य दर्शवते. त्यांनी कधीही परिस्थितीपुढे गुडघे टेकले नाहीत, तर आपल्या बळावर परिस्थिती बदलण्याचा प्रयत्न केला, ही त्यांची आत्मनिर्भरता होती. आजही जेव्हा आपण 'झाशीची राणी' असे नाव ऐकतो, तेव्हा आपल्या डोळ्यासमोर एक तेजपुंज, पराक्रमी आणि स्वाभिमानी स्त्री उभी राहते, जी आपल्या देशासाठी सर्वस्व अर्पण करण्यास सज्ज होती. त्यांचे जीवन हे भारतीय स्त्रीशक्तीचे ज्वलंत उदाहरण आहे.

            झाशीची राणी लक्ष्मीबाई यांचा स्मृतिदिन हा केवळ एका व्यक्तीला आदरांजली वाहण्याचा दिवस नाही, तर तो आपल्या स्वातंत्र्यवीरांच्या त्यागाची आठवण करून देणारा दिवस आहे. त्यांच्या शौर्याची गाथा आपल्याला आजही अन्यायाविरुद्ध लढण्याची, स्वातंत्र्यासाठी संघर्ष करण्याची आणि देशासाठी समर्पण करण्याची प्रेरणा देते. राणी लक्ष्मीबाई अमर आहेत, त्यांचे नाव इतिहासात सुवर्ण अक्षरांनी कोरले गेले आहे आणि ते आपल्या भावी पिढ्यांनाही सदैव प्रेरणा देत राहील.