डिजिटल ग्रामीण भारत : महिलांचा उदय

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

       
सांख्यिकी आणि कार्यक्रम मंत्रालयाच्या नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या सर्वसमावेशक सर्वेक्षण दूरसंचार २०२५ च्या अहवालाने एक अतिशय उत्साहवर्धक आणि दूरगामी परिणाम साधणारे चित्र आपल्यासमोर ठेवले आहे. हे आकडे केवळ तांत्रिक प्रगतीचे आकडे नाहीत, तर ते ग्रामीण भारताच्या सामाजिक आणि आर्थिक परिवर्तनाची एक दमदार कथा सांगत आहेत. विशेषतः, ग्रामीण भागातील ऑनलाइन व्यवहारांमध्ये झालेली लक्षणीय वाढ आणि त्यातही तरुण महिलांचा वाढता सहभाग, हा भारताच्या डिजिटल सबलीकरणाच्या प्रवासातील एक सुवर्ण क्षण आहे, असे म्हणायला हरकत नाही. हा बदल केवळ आकड्यांपुरता मर्यादित नसून, तो ग्रामीण जीवनात रुजत चाललेल्या एका नव्या क्रांतीची साक्ष देत आहे.

         अहवालातील आकडे पाहिले तर, ग्रामीण भागातील १५ ते २४ वयोगटांतील महिलांनी केलेल्या ऑनलाइन व्यवहारांचे प्रमाण तब्बल ५१.४ टक्के आहे. ही संख्या २०२२-२३ च्या तुलनेत १९.६ टक्क्यांनी अधिक आहे, म्हणजेच केवळ दोन वर्षांत हे प्रमाण जवळपास दुप्पट झाले आहे. ही वाढ केवळ आकडेवारीपुरती मर्यादित नाही, तर ती ग्रामीण महिलांच्या बदलत्या भूमिकेचे, त्यांच्या वाढत्या आत्मविश्वासाचे आणि डिजिटल माध्यमांचा स्वीकार करण्याच्या त्यांच्या धैर्याचे प्रतिबिंब आहे. एकेकाळी तंत्रज्ञानापासून काहीशा दूर राहिलेल्या या महिलांनी आता स्मार्टफोन आणि इंटरनेटच्या माध्यमातून स्वतःला आर्थिक आणि सामाजिकदृष्ट्या अधिक सक्षम बनवले आहे. ई-कॉमर्सच्या माध्यमातून घरबसल्या विविध वस्तू खरेदी करणे, डिजिटल पेमेंटद्वारे व्यवहार करणे, ऑनलाइन सेवांचा लाभ घेणे, आणि अगदी स्वतःचे छोटे व्यवसाय सुरू करणेही त्यांना शक्य झाले आहे. यामुळे त्यांच्यासाठी संधींची नवी दारे उघडली आहेत, ज्या कधीकाळी त्यांच्या आवाक्यातही नव्हत्या. हे केवळ व्यवहार नाहीत, तर हे सक्षमीकरणाचे नवे प्रवाह आहेत.

         याचबरोबर, ग्रामीण भागातील पुरुषांच्या ऑनलाइन व्यवहारांचे प्रमाणही लक्षणीयरीत्या वाढले आहे, हे या अहवालातून स्पष्ट होते. १५ ते २४ वयोगटांतील पुरुषांच्या व्यवहारांत २०२२-२३ च्या ४०.२ टक्क्यांहून हे प्रमाण ७३.३ टक्क्यांवर पोहोचले आहे. ही वाढ ग्रामीण भारतातील डिजिटल साक्षरतेच्या प्रसाराचे आणि तंत्रज्ञानाच्या स्वीकाराचे स्पष्ट संकेत देते. तरुण पुरुष आता केवळ मनोरंजनासाठीच नव्हे, तर शिक्षण, माहिती मिळवणे, आणि आर्थिक व्यवहारांसाठीही इंटरनेटचा अधिक प्रभावीपणे वापर करत आहेत. ही सकारात्मक वाढ ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला एक नवा वेग देईल आणि विकासाच्या नवीन संधी निर्माण करेल, यात शंका नाही.

          शहरी भागातील आकडेवारीही तितकीच आशादायक आहे. १५ वर्षे आणि त्याहून अधिक वयोगटांतील ६२.४ टक्के व्यवहारकर्त्यांनी ऑनलाइन व्यवहारात सहभाग नोंदवला आहे, ज्यात २०२२-२३ पासून ५०.६ टक्के वाढ झाली आहे. हे दर्शवते की शहरी भागातील डिजिटल व्यवहार अधिक परिपक्व होत आहेत आणि समाजाच्या सर्व स्तरांवर ऑनलाइन व्यवहारांचा स्वीकार मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे. देशातील ऑनलाइन व्यवहारांच्या एकूण प्रमाणात ४८.९ टक्के व्यक्ती या १५ वर्षे आणि त्याहून अधिक वयोगटांतील आहेत, हे आकडे भारताच्या डिजिटल समावेशकतेची आणि तंत्रज्ञानाच्या सर्वव्यापी प्रसाराची एक मोठी कथा सांगतात. हा केवळ बदल नाही, तर ही एक डिजिटल क्रांती आहे जी देशाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचत आहे.

         या आकडेवारीचे अनेक दूरगामी परिणाम आहेत, जे केवळ आर्थिकच नव्हे, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक स्तरावरही भारताच्या भविष्याला आकार देतील. सर्वात महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे आर्थिक सबलीकरण. ऑनलाइन व्यवहारामुळे ग्रामीण भागातील लोकांना अनेक नवीन आर्थिक संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. बँकिंगपासून ते ई-कॉमर्सपर्यंत, ऑनलाइन शिक्षणापासून ते डिजिटल पेमेंटपर्यंत, प्रत्येक क्षेत्रात त्यांना अधिक सक्षम बनवले जात आहे. महिलांना घरबसल्या उत्पन्न मिळवण्याचे मार्ग खुले झाले आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक स्थिती सुधारण्यास मदत होत आहे. दुसऱ्या बाजूला, हे सामाजिक परिवर्तनाचे द्योतक आहे. तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे ग्रामीण भागातील लोकांना बाहेरील जगाशी जोडले जाण्याची संधी मिळाली आहे. माहितीचा सहज उपलब्धता, सामाजिक माध्यमांवरील सक्रिय सहभाग आणि ऑनलाइन समूहांमध्ये सामील होण्यामुळे त्यांच्या सामाजिक जाणिवा अधिक व्यापक झाल्या आहेत. यामुळे समाजात अधिक समानता आणि समावेशकता येण्यास मदत होईल, कारण ज्ञानाचे आणि संधींचे दरवाजे आता सर्वांसाठी खुले झाले आहेत.

          या डिजिटल लाटेमुळे शिक्षणातही क्रांती घडून येत आहे. ऑनलाइन शिक्षणामुळे ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना दर्जेदार शिक्षणाची दारे खुली झाली आहेत. आता त्यांना केवळ स्थानिक शाळांवर अवलंबून राहावे लागत नाही, तर ते जगातील कोणत्याही संस्थेकडून शिक्षण घेऊ शकतात. स्पर्धा परीक्षांची तयारी, कौशल्य विकास अभ्यासक्रम आणि करिअर मार्गदर्शन आता एका क्लिकवर उपलब्ध झाले आहे, ज्यामुळे त्यांच्या करिअरच्या शक्यतांना नवी दिशा मिळत आहे. सरकारी योजना आणि सेवा आता ऑनलाइन उपलब्ध झाल्यामुळे सार्वजनिक सेवांची उपलब्धता वाढली आहे. ग्रामीण भागातील लोकांना त्या अधिक सहजपणे मिळवता येत आहेत, ज्यामुळे दलालांचा हस्तक्षेप कमी होऊन पारदर्शकता वाढली आहे. याशिवाय, स्थानिक व्यवसायांना चालना मिळाली आहे. ऑनलाइन प्लॅटफॉर्ममुळे ग्रामीण भागातील स्थानिक उत्पादनांना आणि हस्तकलेला राष्ट्रीय आणि अगदी आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत पोहोचण्याची संधी मिळाली आहे. यामुळे स्थानिक उद्योजकांना प्रोत्साहन मिळत आहे आणि रोजगाराच्या संधी वाढल्या आहेत, ज्यामुळे स्थानिक अर्थव्यवस्था अधिक बळकट होत आहे.

         अर्थात, या सकारात्मक प्रगतीसोबतच काही आव्हानेही आहेत ज्यांवर लक्ष देणे आवश्यक आहे. डिजिटल साक्षरता अजूनही एक मोठा मुद्दा आहे. ग्रामीण भागातील अनेक लोकांना स्मार्टफोनचा वापर कसा करावा, ऑनलाइन व्यवहार सुरक्षितपणे कसे करावेत, याची पुरेशी माहिती नाही. त्यांना याबद्दल शिक्षित करणे महत्त्वाचे आहे. इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी अजूनही दुर्गम भागांमध्ये एक समस्या आहे. चांगल्या आणि परवडणाऱ्या इंटरनेट सेवेची उपलब्धता सुनिश्चित करणे हे एक मोठे आव्हान आहे. सायबर सुरक्षा हा ऑनलाइन व्यवहारांमध्ये वाढ झाल्यामुळे वाढलेला एक महत्त्वाचा धोका आहे. ग्रामीण लोकांना सायबर सुरक्षेबद्दल शिक्षित करणे आणि त्यांची आर्थिक माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, सर्वसमावेशक विकास साधणे. डिजिटल क्रांतीचा लाभ समाजातील सर्व स्तरांपर्यंत पोहोचतोय याची खात्री करणे आवश्यक आहे. दिव्यांगांसाठी अनुकूल तंत्रज्ञान आणि भाषा अडथळे दूर करणे यावर भर दिला पाहिजे, जेणेकरून कोणीही या डिजिटल प्रवासातून वगळले जाणार नाही.

          सांख्यिकी आणि कार्यक्रम मंत्रालयाच्या या अहवालातून स्पष्ट होते की भारत डिजिटल क्रांतीच्या एका महत्त्वाच्या टप्प्यावर आहे. ग्रामीण भारताचे डिजिटल सबलीकरण हे केवळ तांत्रिक प्रगतीचे लक्षण नाही, तर ते सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिवर्तनाचे प्रतीक आहे. या परिवर्तनाला गती देण्यासाठी सरकार, खाजगी क्षेत्र आणि नागरिक समाज संस्थांनी एकत्रितपणे काम करणे आवश्यक आहे. 'डिजिटल इंडिया'च्या स्वप्नाला साकार करण्यासाठी आणि प्रत्येक भारतीय नागरिकाला या क्रांतीचा लाभ मिळवून देण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. ग्रामीण भागातील तरुण महिलांचे ऑनलाइन व्यवहारातील वाढते प्रमाण हे भारताच्या उज्ज्वल भविष्याचे संकेत देत आहे आणि हे केवळ एक सुरुवात आहे. या प्रवासाला अधिक सशक्त करण्यासाठी आपण सर्वजण कटिबद्ध आहोत का? हा प्रश्न आपल्याला स्वतःला विचारायला हवा.