कोकणातील पर्यटन : विकास की विनाशाकडे?

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

कोकण, महाराष्ट्राची नयनरम्य किनारपट्टी. हिरवीगार झाडी, निळाशार समुद्र, शांत किनारे आणि आतिथ्यशील स्वभाव असलेल्या कोकणने गेल्या काही वर्षांत पर्यटनाच्या नकाशावर आपले स्थान भक्कम केले आहे. एकेकाळी दुर्लक्षित राहिलेले तारकर्ली, देवबाग, गणपतीपुळे, दिवेआगर, वेंगुर्ला, रत्नागिरी, अलिबाग ते वसईपर्यंतचे समुद्रकिनारे आज लाखो पर्यटकांचे आवडते ठिकाण बनले आहेत. निसर्गाचे वरदान लाभलेला हा प्रदेश पर्यटकांसाठी स्वर्गच म्हणावा लागेल. पण, या झपाट्याने वाढणाऱ्या पर्यटनासोबतच काही गंभीर आव्हानेही उभी राहिली आहेत, ज्याकडे तातडीने लक्ष देण्याची गरज आहे. अन्यथा, हा विकासच विनाशाकडे नेणारा ठरू शकतो.

        कोकणातील पर्यटनाने स्थानिकांना रोजगाराच्या अनेक संधी उपलब्ध करून दिल्या आहेत. हॉटेल्स, रिसॉर्ट्स, होमस्टे, रेस्टॉरंट्स, जलक्रीडा आणि स्थानिक उत्पादनांची विक्री यातून हजारो कुटुंबांना आर्थिक स्थैर्य लाभले आहे. मुंबई, पुणे, बंगळूरु, गोवा अशा मोठ्या शहरांमधून येणाऱ्या पर्यटकांमुळे या भागाला नवीन ओळख मिळाली आहे. शांतता, निसर्गाचे सान्निध्य आणि पारंपरिक संस्कृतीचा अनुभव घेण्यासाठी पर्यटक कोकणाकडे वळत आहेत. निसर्गाची देणगी लाभलेला हा प्रदेश खऱ्या अर्थाने एक महत्त्वाचे पर्यटन केंद्र बनला आहे. यामुळे स्थानिकांचे जीवनमान उंचावले आहे, घराघरात समृद्धी नांदू लागली आहे आणि एकेकाळी केवळ शेती किंवा मच्छीमारीवर अवलंबून असलेला हा प्रदेश आता सेवा क्षेत्रातही आपले स्थान निर्माण करत आहे. 

       पर्यटनाच्या या भरारीसोबतच अनियोजित विकासामुळे अनेक समस्यांनी डोके वर काढले आहे. यातील सर्वात मोठी आणि तातडीची समस्या म्हणजे कचरा व्यवस्थापन. समुद्रकिनारे, पर्यटन स्थळे आणि गावांमध्ये कचऱ्याचे ढिगारे वाढू लागले आहेत. प्लास्टिकच्या बाटल्या, खाद्यपदार्थांचे पॅकेट्स, थर्माकोल आणि इतर टाकाऊ वस्तू किनारपट्टीवर आणि निसर्गरम्य ठिकाणी पसरल्या आहेत. योग्य कचरा संकलन आणि विल्हेवाटीच्या सोयींअभावी ही समस्या अधिकच बिकट होत आहे. यामुळे केवळ पर्यावरणाचाच नव्हे, तर स्थानिक जीवनाचाही समतोल बिघडत आहे. स्वच्छतेअभावी पर्यटक पुन्हा येण्यास कचरतील आणि निसर्गाचे सौंदर्यही धोक्यात येईल. सागरी जीवनावरही याचा नकारात्मक परिणाम होत आहे, जे दीर्घकाळासाठी आपल्या पर्यावरणासाठी घातक आहे. यावर तातडीने उपाययोजना करणे अत्यंत आवश्यक आहे. स्थानिक स्वराज्य संस्थांची उदासीनता आणि नागरिक व पर्यटकांच्या सहभागाचा अभाव यामुळे ही समस्या दिवसेंदिवस उग्र रूप धारण करत आहे.

        पर्यटनाचा विकास होत असताना, त्याला पूरक अशा पायाभूत सुविधांचा विकास तितक्याच वेगाने झालेला नाही. रस्ते, पाणी, वीज, सांडपाणी व्यवस्थापन, आरोग्य सुविधा आणि सार्वजनिक स्वच्छतागृहे यांची अजूनही वानवा आहे. विशेषतः पर्यटन हंगामात, पर्यटकांची गर्दी वाढल्यावर या सुविधांचा अभाव अधिकच जाणवतो. चांगले रस्ते नसल्याने प्रवास वेळखाऊ आणि त्रासदायक ठरतो. पिण्याच्या पाण्याची उपलब्धता आणि स्वच्छतेचा अभाव पर्यटकांना गैरसोयीचा ठरतो. अनेक ठिकाणी चांगल्या दर्जाची निवास व्यवस्था आणि आरोग्य सेवा उपलब्ध नसल्याने पर्यटकांना अडचणी येतात. सांडपाण्यावर प्रक्रिया न करता ते थेट समुद्रात सोडले जात असल्याने जलप्रदूषणाचा धोका वाढत आहे.

         पर्यटन स्थळांवर वाढती गर्दी आणि त्यातून निर्माण होणारा गोंधळ हे देखील एक मोठे आव्हान आहे. पार्किंगची अपुरी व्यवस्था, वाहतूक कोंडी, दिशादर्शक फलकांचा अभाव आणि सुरक्षा व्यवस्थेतील त्रुटी यामुळे पर्यटकांना अनेकदा त्रासाला सामोरे जावे लागते. तसेच, अनेक ठिकाणी पर्यटकांकडून होणारी गैरशिस्त, नियमांचे उल्लंघन आणि स्थानिकांकडून होणारी अतिरिक्त शुल्क आकारणी वा लूटमार यामुळे पर्यटनाचा अनुभव कटू होऊ शकतो. पर्यटकांची सुरक्षा हा एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे, विशेषतः महिला पर्यटकांसाठी. गर्दीच्या ठिकाणी नियंत्रण ठेवण्यासाठी प्रशिक्षित मनुष्यबळाची कमतरता स्पष्ट दिसते. त्यामुळे एकूणच पर्यटक अनुभव खराब होऊन कोकणच्या प्रतिमेला तडा जाण्याची शक्यता आहे.

         कोकणातील पर्यटन हा विकासाचा मार्ग आहे, पण तो शाश्वत असावा. यासाठी काही ठोस उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. प्रत्येक गावात आणि पर्यटन स्थळी प्रभावी कचरा संकलन आणि विल्हेवाटीची व्यवस्था उभारणे, प्लास्टिकमुक्तीसाठी कठोर नियम लागू करणे आणि पर्यटकांमध्ये याबाबत जनजागृती करणे आवश्यक आहे. ओल्या आणि सुक्या कचऱ्याचे वर्गीकरण करून त्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी आधुनिक यंत्रणा बसवणे गरजेचे आहे. पर्यटनाला पूरक असे रस्ते, पाणी, वीज, सांडपाणी व्यवस्थापन आणि आरोग्य सुविधांचा वेगाने विकास करणे, सार्वजनिक स्वच्छतागृहे आणि पार्किंगची व्यवस्था सुधारणे. स्थानिकांना २४ तास पाणी आणि वीज उपलब्ध होईल याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे.

         पर्यटन स्थळांचे योग्य नियोजन करून, पर्यटकांची संख्या नियंत्रित करणे, स्थानिकांच्या सहभागातून पर्यटनाचे नियमन करणे. हॉटेल्स, होमस्टे यांना योग्य परवाने देणे आणि त्यांचे नियमन करणे आवश्यक आहे. नियमांचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई करणे गरजेचे आहे. स्थानिकांना आदरातिथ्य, स्वच्छता आणि मार्गदर्शनाचे प्रशिक्षण देणे, जेणेकरून पर्यटकांना चांगला अनुभव मिळेल. त्यांना विविध भाषांचे ज्ञान दिल्यास ते पर्यटकांना अधिक चांगल्या प्रकारे मदत करू शकतील. निसर्गाला हानी पोहोचणार नाही याची काळजी घेणे, पर्यटन स्थळांच्या नैसर्गिक सौंदर्याचे रक्षण करणे. सागरी जीवसृष्टीचे संवर्धन करणे आणि किनारी भागातील पर्यावरणाचा समतोल राखणे ही काळाची गरज आहे. कोकणच्या अद्वितीय संस्कृतीचा आणि निसर्गाचा प्रचार करणे, पण तो शाश्वत पर्यटन तत्वांवर आधारित असावा. केवळ आकर्षक छायाचित्रांवर अवलंबून न राहता, कोकणच्या नैसर्गिक सौंदर्याचे आणि शांततेचे महत्त्व जगाला पटवून देणे आवश्यक आहे.

      कोकणातील पर्यटन हे केवळ आर्थिक विकासाचे साधन नाही, तर ते कोकणची ओळख आणि भविष्यातील समृद्धीचे प्रतीक आहे. जर आपण या समस्यांवर वेळीच लक्ष देऊन योग्य उपाययोजना केली, तरच कोकणातील पर्यटन खऱ्या अर्थाने शाश्वत आणि यशस्वी ठरेल. अन्यथा, निसर्गाचे वरदान लाभलेला हा प्रदेश अनियोजित विकासाच्या गर्तेत सापडून आपले नैसर्गिक सौंदर्य आणि शांतता गमावून बसेल. सरकारने, स्थानिक प्रशासनाने आणि स्थानिक जनतेने एकत्र येऊन या आव्हानांवर मात करणे आवश्यक आहे. तरच कोकणातील पर्यटन खऱ्या अर्थाने भरारी घेईल आणि भविष्यातही लाखो पर्यटकांचे आवडते ठिकाण राहील.