'भरोसा सेल'वरील भरोसा उडू नये!

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

        
समाजात महिलांवरील अत्याचाराच्या घटना आजही मोठ्या संख्येने घडत आहेत. या घटनांमुळे केवळ पीडित महिलांनाच नाही, तर संपूर्ण समाजाला मानसिक धक्का बसतो. अशा परिस्थितीत, पीडित महिलांना पुढे येऊन तक्रार करण्यासाठी प्रोत्साहन देणे, त्यांना कायदेशीर आणि मानसिक आधार देणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यासाठी 'भरोसा सेल'सारख्या यंत्रणा अधिक सक्षम आणि महिलांसाठी सहज उपलब्ध करून देणे ही काळाची गरज आहे. या प्रक्रियेत, या यंत्रणांमधील कर्मचाऱ्यांनी त्यांच्या पदाचा गैरवापर करत व्यक्तिगत स्वार्थ साधू नये याची काळजी घेणेही तितकेच महत्त्वाचे आहे.

      आजही अनेक महिला अत्याचाराला बळी पडल्यानंतर भीतीने किंवा सामाजिक प्रतिष्ठेच्या काळजीपोटी पुढे येत नाहीत. समाजात त्यांनाच दोषी ठरवले जाईल किंवा त्यांच्यावरच उलट आरोप केले जातील अशी भीती त्यांच्या मनात असते. ही भीती दूर करणे, त्यांना सुरक्षित वातावरणाची हमी देणे हे आपले सामूहिक कर्तव्य आहे. 'भरोसा सेल'सारख्या यंत्रणा याच उद्देशाने स्थापन केल्या गेल्या आहेत. परंतु, त्यांची कार्यक्षमता आणि उपलब्धता वाढवणे आवश्यक आहे. 'भरोसा सेल' ही एक अशी यंत्रणा आहे, जिथे महिलांना त्यांच्यावरील कोणत्याही प्रकारच्या अत्याचाराविरोधात तक्रार दाखल करण्यासाठी एक सुरक्षित आणि संवेदनशील वातावरण उपलब्ध करून दिले जाते. यामध्ये प्रशिक्षित समुपदेशक, कायदेशीर सल्लागार आणि पोलीस अधिकारी यांचा समावेश असतो, जे पीडितेला मानसिक आधार देण्याबरोबरच तिला कायदेशीर प्रक्रिया समजावून सांगतात आणि न्याय मिळवून देण्यासाठी मदत करतात.

        'भरोसा सेल'ला अधिक सक्षम करण्यासाठी अनेक उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. आजही अनेक महिलांना 'भरोसा सेल'बद्दल माहिती नाही. त्यामुळे, या केंद्रांची व्याप्ती वाढवणे, ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही भागांमध्ये याची माहिती पोहोचवणे गरजेचे आहे. शाळा, महाविद्यालये, महिला बचत गट आणि स्थानिक संस्था यांच्या माध्यमातून जनजागृती मोहिम राबवावी. समाजमाध्यमांचा (सोशल मीडिया) प्रभावी वापर करूनही याची माहिती सर्वदूर पोहोचवता येईल. 'भरोसा सेल'मधील अधिकारी आणि कर्मचाऱ्यांना पीडित महिलांशी संवेदनशीलतेने कसे बोलावे, त्यांना मानसिक आधार कसा द्यावा आणि कायद्याची प्रक्रिया सोप्या भाषेत कशी समजावून सांगावी, याचे विशेष प्रशिक्षण देणे महत्त्वाचे आहे. त्यांना लैंगिक अत्याचार, घरगुती हिंसाचार आणि इतर गुन्हेगारी प्रकरणांशी संबंधित कायद्यांची सखोल माहिती असणे आवश्यक आहे. समुपदेशकांना मानसशास्त्राचे आणि आघातातून बाहेर पडण्यासाठीच्या उपचारांचे (ट्रॉमा-इन्फॉर्म्ड केअर) विशेष प्रशिक्षण मिळावे. पीडित महिलेने संपर्क साधल्यावर तिला तात्काळ मदत मिळावी. यासाठी एक २४x७ हेल्पलाइन क्रमांक आणि जलद प्रतिसाद देणारी कार्यप्रणाली असणे आवश्यक आहे. तक्रार दाखल झाल्यापासून ते तपासाची प्रक्रिया सुरू होईपर्यंतचा कालावधी कमीत कमी असावा. पीडित महिलेच्या माहितीची गोपनीयता राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. तिच्या ओळखीची आणि तिच्या तक्रारीची माहिती कोणत्याही परिस्थितीत उघड केली जाऊ नये. यामुळे तिला सुरक्षित वाटेल आणि ती आत्मविश्वासाने पुढे येईल. तसेच, पीडित महिलेला आणि तिच्या कुटुंबियांना कोणत्याही प्रकारच्या धमक्यांपासून संरक्षण देणे आवश्यक आहे. 

        'भरोसा सेल'ने पीडित महिलांना कायदेशीर मदत मिळवून देण्यासाठी वकिलांशी समन्वय साधावा. तसेच, जर पीडितेला वैद्यकीय मदतीची आवश्यकता असेल, तर तिला तात्काळ वैद्यकीय सेवा पुरवणाऱ्या रुग्णालयांशी जोडून द्यावे. वैद्यकीय तपासणी आणि कायदेशीर कार्यवाहीसाठी आवश्यक असलेले पुरावे योग्यरित्या गोळा केले जातील याची खात्री करावी. अत्याचाराचा अनुभव घेतलेल्या महिलेला शारीरिक इजांबरोबरच मानसिक आघातही सहन करावा लागतो. अशा वेळी, तिला सातत्याने मानसिक आधार आणि समुपदेशन मिळणे आवश्यक आहे. 'भरोसा सेल'ने दीर्घकाळ चालणाऱ्या समुपदेशनाची व्यवस्था करावी, जेणेकरून पीडित महिला या आघातातून पूर्णपणे सावरू शकेल. 'भरोसा सेल'ने पोलीस विभाग, न्यायपालिका, आरोग्य विभाग, स्वयंसेवी संस्था आणि महिला व बाल विकास विभाग यांच्याशी चांगला समन्वय साधावा. यामुळे पीडित महिलेला एकाच छत्राखाली सर्व प्रकारची मदत मिळू शकेल आणि तिला वेगवेगळ्या ठिकाणी जाण्याची गरज भासणार नाही.

          या सर्व प्रक्रियेत, 'भरोसा सेल'मधील समुपदेशक आणि इतर कर्मचाऱ्यांनी त्यांच्या पदाचा किंवा अधिकाराचा कोणत्याही प्रकारे व्यक्तिगत स्वार्थासाठी वापर करू नये, याची कठोर अंमलबजावणी होणे गरजेचे आहे. पीडित महिलांना न्याय मिळवून देणे हे त्यांचे एकमेव उद्दिष्ट असायला हवे. समुपदेशकांनी किंवा इतर कर्मचाऱ्यांनी त्यांच्या कुटुंबातील व्यक्तीला अथवा संबंधातील व्यक्तीला ही केस न्यायालयात चालवण्यासाठी पीडितेवर कोणत्याही प्रकारचा दबाव आणू नये. पीडित महिलेने कोणत्या वकिलाची निवड करावी, हे ठरवण्याचा अधिकार पूर्णपणे तिचा आहे. अशा प्रकारच्या गैरव्यवहारामुळे पीडितेचा यंत्रणेवरील विश्वास कमी होतो आणि तिला न्याय मिळवण्याच्या प्रक्रियेत अडथळे येतात. प्रत्येक कर्मचाऱ्याने आपली भूमिका निष्पक्षपणे आणि नैतिक मूल्यांचे पालन करत पार पाडावी हे बंधनकारक असावे. अशा प्रकारच्या गैरप्रकारांवर कठोर कारवाई करण्याचे नियम असावेत आणि त्यांचे नियमितपणे ऑडिट केले जावे. यामुळे ‘भरोसा सेल’ची विश्वासार्हता वाढेल आणि पीडित महिलांना योग्य न्याय मिळण्याची खात्री पटेल. समाजानेही पीडित महिलांना स्वीकारण्याची आणि त्यांना पाठिंबा देण्याची भूमिका घेणे आवश्यक आहे. कुटुंब, मित्र आणि समाज यांनी त्यांच्यासोबत उभे राहणे महत्त्वाचे आहे. 'भरोसा सेल'ने या सामाजिक पाठबळासाठीही जनजागृती करावी.

          महिलांवरील अत्याचाराच्या घटना रोखण्यासाठी आणि पीडित महिलांना न्याय मिळवून देण्यासाठी 'भरोसा सेल'सारख्या यंत्रणांना बळकटी देणे ही आजच्या काळाची सर्वात मोठी गरज आहे. या सेलना केवळ कागदावर मर्यादित न ठेवता, त्या प्रत्यक्षात सक्षम आणि कार्यक्षम बनवण्यासाठी सरकार, पोलीस प्रशासन, स्वयंसेवी संस्था आणि समाजातील प्रत्येक व्यक्तीने एकत्र येऊन काम करणे आवश्यक आहे. जेव्हा प्रत्येक पीडित महिला निर्भयपणे पुढे येऊन तक्रार करू शकेल आणि तिला योग्य न्याय मिळेल, तेव्हाच खऱ्या अर्थाने एक सुरक्षित आणि समानतावादी समाज निर्माण होईल. महिलांच्या या संघर्षात 'भरोसा सेल' एक विश्वासार्ह साथीदार बनून उभे राहिल्यास, न्याय आणि सुरक्षिततेची पहाट नक्कीच उगवेल.