पडद्यामागून रंगमंचाकडे : प्रेक्षकांचा नवा ओढा

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ नाट्य-चित्ररंग ⬉

            
गेल्या काही वर्षांपासून भारताच्या मनोरंजन क्षेत्रात प्रचंड उलथापालथ झाली आहे. वेब सिरीज, इन्स्टाग्राम रील्स, यूट्यूब, आणि कथानकाची पकड नसलेल्या दूरचित्रवाणी मालिका यांनी प्रेक्षकांच्या मनाचा ताबा घेतला आहे. तर दुसरीकडे, 'फालतू' सिनेमे नावाखाली येणारे अनेक चित्रपटही आपली छाप पाडण्यात अपयशी ठरले आहेत. मात्र या सर्व गोंधळात, एक गोष्ट स्पष्टपणे दिसून येते- रंगमंचाला अच्छे दिन आले आहेत! प्रेक्षक पुन्हा नाटकांकडे वळत आहेत. त्यांना पडद्यामागील नव्हे, तर डोळ्यासमोर जिवंत आणि खरा अभिनय अनुभवायचा आहे. ही केवळ एक तात्पुरती लाट नसून, प्रेक्षकांच्या बदललेल्या आवडीनिवडी आणि खऱ्या कलेच्या गरजेचा तो एक पुरावा आहे.

           आजच्या डिजिटल युगात मनोरंजनाची सहज उपलब्धता ही एक वरदान ठरली आहे, पण त्याचबरोबर ती एक शापही बनली आहे. स्मार्टफोन हातात घेतला की, शेकडो वेब सिरीज, लाखो रील्स आणि हजारो यूट्यूब चॅनेल्स एका क्षणात उपलब्ध होतात. सुरुवातीला या नवीन माध्यमांचे स्वागत उत्साहात झाले. वेगवेगळ्या विषयांवर आधारित वेब सिरीज, जगभरातील कलाकारांचे परफॉर्मन्स, आणि माहितीपर व्हिडिओ हे सर्व प्रेक्षकांना आकर्षित करत होते. पण कालांतराने, या 'भरभरून' मनोरंजनाच्या महासागरात एक प्रकारची 'मनोरंजनाची पोकळी' निर्माण झाली आहे. बऱ्याच वेब सिरीज केवळ बोल्डनेस आणि हिंसेवर भर देतात, कथानकाचा बऱ्याचदा अभाव असतो. इन्स्टाग्राम रील्स आणि यूट्यूब शॉर्ट्स तर केवळ क्षणिक आनंद देतात, जिथे कलात्मकता किंवा सखोल विचार याला फारसा वाव नसतो. दूरचित्रवाणी मालिका तर अनेकदा वर्षानुवर्षे त्याच त्या कौटुंबिक कहाण्यांमध्ये अडकून पडल्या आहेत, जिथे 'चव' आणि 'नाविन्य' यांचा पत्ता नसतो. प्रेक्षक कंटाळले आहेत त्याच त्या फॉर्म्युलाला. त्यांना काहीतरी नवीन, काहीतरी वेगळं हवं आहे. 'फालतू' सिनेमे तर बॉक्स ऑफिसवर अपयशी ठरत आहेत, कारण प्रेक्षक आता चांगल्या पटकथा आणि सशक्त अभिनयाची अपेक्षा करतात. बजेट मोठा असला तरी, कथानकात दम नसेल तर प्रेक्षक पाठ फिरवतात, हे आता वारंवार सिद्ध झाले आहे. या सततच्या डिजिटल वापरामुळे, मानवी स्पर्शाचा अभाव जाणवू लागला आहे. सोशल मीडियामुळे 'कनेक्टेड' असल्याचा आभास निर्माण होतो, पण प्रत्यक्षात आपण एकटेच असतो. या आभासी जगात हरवून गेलेल्या माणसाला आता खऱ्या, जिवंत अनुभवाची आस लागली आहे.

         अशा परिस्थितीत रंगमंच एक आशेचा किरण म्हणून उभा राहिला आहे. नाटक म्हणजे केवळ मनोरंजन नाही, तर तो एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि भावनिक अनुभव आहे. रंगमंचावर साकारले जाणारे प्रत्येक पात्र, प्रत्येक संवाद आणि प्रत्येक भावना ही जिवंत असते. इथे रिटेक नसतात, इथे कट-पेस्ट नसते. प्रत्येक कलाकार प्रेक्षकांच्या समोर, त्यांच्या डोळ्यांत डोळे घालून अभिनय करत असतो. ही कलाकाराची खरी कसोटी असते. प्रेक्षकांनाही ही जिवंतता जाणवते. नाटकाचा पडदा उघडल्यापासून ते तो पडेपर्यंत, प्रेक्षक कलाकाराच्या प्रत्येक श्वासोच्छ्वासाशी जोडला जातो. कलाकाराच्या डोळ्यांतील भाव, आवाजातील चढ-उतार, देहबोलीतील सूक्ष्म बदल हे सर्व प्रेक्षक प्रत्यक्ष अनुभवतात. नाटकातील पात्रांवर प्रेक्षक हसतात, रडतात, विचार करतात आणि त्या पात्रांशी एकरूप होतात. नाटकाचा शेवट झाल्यावरही, त्यातील विषय प्रेक्षकांच्या मनात रेंगाळत राहतो. हा अनुभव वेब सिरीज किंवा चित्रपटांच्या तुलनेत खूप वेगळा आणि सखोल असतो. नाटकांचे विषयही वैविध्यपूर्ण असतात. काही नाटके सामाजिक विषयांवर भाष्य करतात, काही ऐतिहासिक घटनेवर प्रकाश टाकतात, तर काही केवळ निखळ मनोरंजन करतात. नाटकांमध्ये विनोद, कारुण्य, रहस्य, प्रेम आणि संघर्ष या सर्व मानवी भावनांचा संगम असतो. त्यामुळे प्रेक्षकांना प्रत्येक नाटकात काहीतरी नवीन पाहायला मिळते.

          प्रेक्षक पुन्हा नाटकांकडे का वळत आहेत, याची काही प्रमुख कारणे आहेत. डिजिटल माध्यमांमध्ये अनेकदा तंत्रज्ञानाच्या मदतीने चुका लपवल्या जातात, पण रंगमंचावर कलाकाराला कसदार अभिनय करावा लागतो. हा खरा अभिनय प्रेक्षकांना आकर्षित करत आहे. नाटकाचा अनुभव हा 'आता' आणि 'येथे' घडणारा असतो. प्रेक्षकाला कलाकारासोबत एकाच क्षणात जगता येते, जो अनुभव डिजिटल माध्यमातून मिळत नाही. अनेक नाटकांमध्ये उत्तम आणि प्रभावी पटकथा असतात, ज्या प्रेक्षकांना खिळवून ठेवतात. अनेक नाटके समाजतील ज्वलंत विषयांवर भाष्य करतात, ज्यामुळे प्रेक्षकांना विचार करण्यास प्रवृत्त केले जाते. नाटकातील संवाद अनेकदा खूप विचारपूर्वक लिहिलेले असतात, जे प्रेक्षकांच्या मनाला स्पर्श करतात. कलाकार आणि प्रेक्षक यांच्यात थेट संवाद साधला जातो, ज्यामुळे कलाकाराला तात्काळ प्रतिक्रिया मिळते आणि प्रेक्षकालाही आपल्या उपस्थितीचा आनंद मिळतो. तसेच, अनेक नाटकं कौटुंबिक मनोरंजनासाठी उत्तम पर्याय आहेत, जिथे संपूर्ण कुटुंब एकत्र बसून नाटकाचा आस्वाद घेऊ शकते.

          हे पुनरुत्थान केवळ मुंबई-पुण्यासारख्या महानगरांपुरते मर्यादित नाही, तर लहान शहरे आणि गावांमध्येही नाटकांना चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. नाट्य महोत्सव, एकांकिका स्पर्धा आणि प्रायोगिक नाटकांनाही प्रेक्षकांचा आणि युवा कलाकारांचा मोठा पाठिंबा मिळत आहे. हे दर्शवते की, रंगमंच ही केवळ जुनी कला नाही, तर ती आजही तितकीच प्रासंगिक आणि जिवंत आहे. नाट्यनिर्माते, दिग्दर्शक आणि कलाकारांनीही या संधीचा फायदा उठवला पाहिजे. नव्या विषयांवर, नव्या पद्धतींनी नाटकं तयार करण्याची गरज आहे. तरुण कलाकारांना संधी दिली पाहिजे आणि त्यांच्या सर्जनशीलतेला वाव दिला पाहिजे. सरकारने आणि खाजगी संस्थांनीही नाट्यगृहांच्या विकासासाठी आणि नाटकांच्या निर्मितीसाठी प्रोत्साहन दिले पाहिजे. डिजिटल माध्यमं आणि रंगमंच हे प्रतिस्पर्धी नसून, ते एकमेकांना पूरक ठरू शकतात. वेब सिरीज आणि चित्रपटांमुळे अभिनयाच्या नव्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत, ज्यामुळे रंगमंचावर काम करणाऱ्या कलाकारांनाही फायदा होतो. त्याचबरोबर, रंगमंचावरील अभिनयाचा अनुभव कलाकारांना त्यांच्या डिजिटल माध्यमांतील कामातही अधिक प्रभावी ठरण्यास मदत करतो.

           थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, आजच्या काळात प्रेक्षक केवळ मनोरंजन शोधत नाहीत, तर ते अर्थपूर्ण आणि खरा अनुभव शोधत आहेत. 'चव नसलेल्या' मालिका आणि 'फालतू' सिनेमांना कंटाळलेले प्रेक्षक आता 'जिवंत' रंगमंचाकडे वळले आहेत. ही एक सकारात्मक गोष्ट आहे, जी दर्शवते की, कितीही डिजिटल क्रांती झाली तरी, मानवी स्पर्श आणि खऱ्या कलेची ओढ कधीच कमी होणार नाही. रंगमंच हा केवळ एक 'शो' नाही, तर तो जीवनाचा आरसा आहे, आणि आजच्या काळात तो आरसा अधिक स्वच्छ आणि लखलखीत होत आहे.