वसुंधरेच्या भवितव्यासाठी आपले योगदान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

         
आज, ५ जून, जागतिक पर्यावरण दिन! हा दिवस केवळ कॅलेंडरवरील एक तारीख नाही, तर आपल्या सर्वांसाठी एक आरसा आहे, जो आपल्याला आपल्या सभोवतालच्या पर्यावरणाची सद्यस्थिती दाखवतो. ही एक महत्त्वपूर्ण संधी आहे, जिथे आपण आपल्या पृथ्वीशी असलेल्या आपल्या नात्याचे आत्मपरीक्षण करू शकतो आणि तिच्या उज्ज्वल भवितव्यासाठी ठोस, निर्णायक पावले उचलण्याचा संकल्प करू शकतो. आजच्या धावपळीच्या जीवनात, मानवाने प्रगतीच्या नावाखाली निसर्गाचा जो बेफिकीर वापर केला आहे, त्याचे गंभीर परिणाम आता आपल्या डोळ्यासमोर येत आहेत.

          गेल्या काही दशकांत, विशेषतः औद्योगिक क्रांतीनंतर, मानवी हस्तक्षेपामुळे पर्यावरणावर अभूतपूर्व ताण आला आहे. वाढते औद्योगिकीकरण, अमर्याद लोकसंख्या वाढ, अनियंत्रित शहरीकरण आणि नैसर्गिक संसाधनांचा बेसुमार व नियोजनशून्य वापर यामुळे अनेक गंभीर पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत. हवामान बदल, जागतिक तापमानवाढ, नद्या-समुद्रांचे प्रदूषण, जैवविविधतेचा ऱ्हास, भूजलाची घट आणि पाण्याची तीव्र टंचाई यांसारख्या समस्यांनी जगासमोर मोठे आव्हान उभे केले आहे. याचे दुष्परिणाम केवळ वन्यजीवांना किंवा निसर्गालाच नव्हे, तर खुद्द मानवाच्या अस्तित्वालाही धोका निर्माण करत आहेत. अनियमित पाऊस, अतिवृष्टी, अचानक येणारे दुष्काळ, उष्णतेच्या लाटा आणि नैसर्गिक आपत्त्यांची वाढती संख्या ही याच बदलांची धोक्याची घंटा आहे. आपल्या शहरांमध्ये वाढणारे धुराचे साम्राज्य, नद्यांमध्ये मिसळणारे रासायनिक सांडपाणी आणि डोंगर-दऱ्यांमधून गायब होणारी हिरवळ हे सर्व पर्यावरणाच्या विनाशाची स्पष्ट चिन्हे आहेत, जी आपल्याला जागे होण्याचा संदेश देत आहेत.

       प्रत्येक वर्षी जागतिक पर्यावरण दिनासाठी एक विशिष्ट संकल्पना (थीम) निवडली जाते, जी आपल्याला कोणत्यातरी एका महत्त्वाच्या पर्यावरणीय समस्येवर सामूहिक लक्ष केंद्रित करण्यास आणि त्या दिशेने ठोस उपाययोजना करण्यास मदत करते. यावर्षीची म्हणजे २०२५ ची थीम  "प्लास्टिक प्रदूषण निर्मूलन" ही आहे. संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम (UNEP) द्वारे ही संकल्पना जाहीर करण्यात आली आहे. या संकल्पनेचा मुख्य उद्देश प्लास्टिक प्रदूषणाबाबत जागरूकता वाढवणे, एकल वापराच्या प्लास्टिकचा वापर कमी करणे, प्लास्टिक कचरा कमी करणे आणि प्लास्टिक कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन (उदा. वर्गीकरण, संकलन, विल्हेवाट आणि पुनर्वापर) करणे आहे.

        पर्यावरणाचे संरक्षण करणे ही केवळ सरकारची किंवा मोठ्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांची जबाबदारी नाही. ही आपल्या प्रत्येकाची, प्रत्येक नागरिकाची, प्रत्येक कुटुंबाची आणि प्रत्येक समाजाची सामूहिक जबाबदारी आहे. लहान लहान प्रयत्नांतूनही मोठा बदल घडवता येतो, हे अनेकदा सिद्ध झाले आहे. आपल्या दैनंदिन जीवनात काही सोप्या सवयी अंगीकारल्यास आपण मोठे योगदान देऊ शकतो. उदाहरणार्थ, एकल-वापर प्लास्टिकचा वापर टाळणे, शक्य असेल तेव्हा सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करणे, पाणी जपून वापरणे, वीज वाचवणे, आपल्या सभोवताली जास्त झाडे लावणे आणि त्यांची नियमितपणे निगा राखणे, कचरा व्यवस्थापनाचे नियम पाळणे आणि शक्य तितक्या वस्तूंचा पुनर्वापर (reuse) व पुनर्चक्रीकरण (recycle) करणे यासारख्या गोष्टी आपल्या दैनंदिन जीवनात सहजपणे समाविष्ट केल्या जाऊ शकतात. असे लहान बदल एकत्रितपणे प्रचंड सकारात्मक प्रभाव निर्माण करतात.

शिक्षण आणि जनजागृती हे पर्यावरणाच्या संरक्षणाचे महत्त्वाचे आधारस्तंभ आहेत. लहानपणापासूनच मुलांना पर्यावरणाचे महत्त्व समजावून देणे, त्यांना निसर्गाशी जोडून ठेवणे, निसर्गाबद्दल आदर शिकवणे आणि पर्यावरणाच्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे आणि सामाजिक संस्थांनी या कार्यात सक्रियपणे पुढाकार घेणे गरजेचे आहे. त्यांनी केवळ पुस्तकी ज्ञान न देता, विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष निसर्गाशी जोडून, वृक्षारोपण मोहिमा, स्वच्छता अभियाने यांसारख्या कृतींमध्ये सहभागी करून घेतले पाहिजे. माध्यमांनीही पर्यावरणाच्या मुद्द्यांना प्राधान्य देऊन, त्याची गांभीर्यता लोकांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचवली पाहिजे आणि सकारात्मक बदलांसाठी त्यांना प्रेरित केले पाहिजे.

         आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी प्रभावीपणे करता येऊ शकतो. जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी करून सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा यांसारख्या अपारंपरिक ऊर्जा स्रोतांचा वापर वाढवणे हे काळाची गरज आहे. प्रदूषण नियंत्रणासाठी नवीन आणि कार्यक्षम तंत्रज्ञान विकसित करणे, कचरा प्रक्रिया आणि व्यवस्थापनासाठी आधुनिक व वैज्ञानिक पद्धतींचा अवलंब करणे, तसेच जलप्रदूषण रोखण्यासाठी उपाययोजना करणे यांसारख्या गोष्टींमुळे पर्यावरणावरील ताण मोठ्या प्रमाणात कमी होऊ शकतो. स्मार्ट शहरे आणि पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञान हे भविष्यातील पर्यावरणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे पाऊल आहे.

       व्यवसाय आणि उद्योगांनीही पर्यावरणास अनुकूल धोरणे स्वीकारणे महत्त्वाचे आहे. 'हरित उद्योग' संकल्पनेला प्रोत्साहन देणे, उत्पादन प्रक्रियेत पर्यावरणाचा कमीत कमी वापर होईल याची खात्री करणे, उत्सर्जनावर नियंत्रण ठेवणे आणि त्यांची सामाजिक जबाबदारीचा भाग म्हणून पर्यावरणाच्या संरक्षणात सक्रिय योगदान देणे हे त्यांच्यासाठीही आवश्यक आहे. दीर्घकाळात, पर्यावरणाची काळजी घेणारे उद्योगच अधिक टिकाऊ, यशस्वी आणि समाजासाठी आदर्श ठरतील. ग्राहकांनीही पर्यावरणपूरक उत्पादनांना प्राधान्य दिल्यास उद्योगांवर चांगला दबाव येऊ शकतो.

        जागतिक पर्यावरण दिन आपल्याला पुन्हा एकदा आठवण करून देतो की, आपण या पृथ्वीचे मालक नसून, तिचे विश्वस्त आहोत. ही वसुंधरा आपल्याला पूर्वजांकडून वारसा म्हणून मिळाली आहे आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी एक निरोगी, समृद्ध आणि स्वच्छ पृथ्वी सोडून जाण्याची नैतिक जबाबदारी आपल्यावर आहे. हा दिवस केवळ औपचारिकता म्हणून साजरा न करता, एक नवीन, अधिक जबाबदार जीवनाची सुरुवात म्हणून पाहिला पाहिजे. आपल्या सभोवतालच्या निसर्गाचे महत्त्व ओळखून, तिच्याशी सलोख्याने राहण्याची शपथ घेऊया.

        आज या जागतिक पर्यावरण दिनानिमित्त, आपण सर्वजण एकजुटीने पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी कटिबद्ध होऊया. आपल्या प्रत्येक लहान-मोठ्या कृतीने पर्यावरणावर सकारात्मक परिणाम होईल याची खात्री करूया. कारण, जेव्हा पर्यावरण सुरक्षित राहील, तेव्हाच आपले जीवन, आपले आरोग्य आणि आपले भविष्य सुरक्षित राहील. चला, आपल्या वसुंधरेला पुन्हा हिरवीगार, स्वच्छ आणि निरोगी बनवण्यासाठी आजपासूनच सुरुवात करूया, एक चांगल्या भविष्यासाठी!