कृत्रिम बुद्धिमत्ता, पत्रकारिता आणि जबाबदारीचं भान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

  
       माहिती आणि जनसंपर्क महासंचालनालयाचे प्रधान सचिव तथा महासंचालक ब्रिजेश सिंह यांनी कोकण विभागीय पत्रकारांच्या कार्यशाळेत ‘कृत्रिम बुद्धिमत्ता, समाजमाध्यम आणि जबाबदार पत्रकारिता’ या विषयावर केलेल्या मार्गदर्शनाने पत्रकारितेच्या सध्याच्या आणि भविष्यातील स्वरूपावर प्रकाश टाकला आहे. त्यांच्या मते, कृत्रिम बुद्धिमत्तेमुळे (AI) पत्रकारितेच्या सीमा विस्तारल्या आहेत, हे विधान अत्यंत महत्त्वाचं आणि चिंतनीय आहे. आजच्या डिजिटल युगात, जिथे माहितीचा महापूर आहे आणि तंत्रज्ञानाचा वेग अकल्पनीय आहे, तिथे पत्रकारितेने या बदलांना कसं सामोरं जावं, हा एक मोठा प्रश्न आहे. सिंह यांनी मांडलेले विचार या दिशेने एक महत्त्वाचं पाऊल आहे.

          पत्रकारितेत मोबाईलच्या आगमनानंतर मोठा बदल झाला, हे खरं आहे. मोबाईलमुळे माहितीचा प्रसार वेगाने झाला आणि नागरिकच माहितीचे स्रोत बनले. आता कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे त्यापुढचं पाऊल आहे. AI चा वापर पत्रकारितेत अनेक प्रकारे फायदेशीर ठरत आहे. सिंह यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, AI मुळे कामांमध्ये सुलभता आली आहे. उदाहरणार्थ, एकाचवेळी नऊ भाषांमध्ये लाईव्ह भाषणाचं भाषांतर करण्याची क्षमता ही AI मुळेच शक्य झाली आहे. यामुळे जागतिक स्तरावर माहितीची देवाणघेवाण अधिक सोपी झाली आहे आणि भाषिक अडथळे दूर झाले आहेत. पत्रकारांना आता अनेक भाषांतील बातम्या, अहवाल, आणि मुलाखती समजून घेणं शक्य झालं आहे, ज्यामुळे त्यांच्या कामाची व्याप्ती वाढली आहे.

           शिवाय, AI मुळे डेटा विश्लेषण, बातम्यांचं संकलन, आणि अहवाल लेखन यांसारख्या कामांमध्ये गती आली आहे. पत्रकारितेतील संशोधन आणि तथ्य तपासणी (fact-checking) यासाठी AI प्रभावीपणे वापरलं जाऊ शकतं. मोठ्या प्रमाणातील माहितीचं विश्लेषण करून त्यातून महत्त्वाचे मुद्दे शोधून काढणं, ट्रेंड्स ओळखणं, आणि गुंतागुंतीच्या डेटाला सोप्या पद्धतीने सादर करणं AI मुळे शक्य होतं. यामुळे पत्रकारांना अधिक खोलवर जाऊन बातम्यांवर काम करण्यासाठी वेळ मिळतो आणि ते अधिक दर्जेदार आशय निर्माण करू शकतात. AI चा वापर करून बातम्यांचे मसुदे तयार करणे, सोशल मीडियावर पोस्ट्स लिहिणे किंवा ऑडियन्सला आकर्षित करणारी हेडलाईन्स तयार करणे शक्य झाले आहे. यामुळे पत्रकारांना त्यांच्या मुख्य कामावर, म्हणजे सत्य शोधण्यावर आणि ते लोकांपर्यंत पोहोचवण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करता येतं.

           मात्र, सिंह यांनी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या अतिरेकाबद्दल आणि त्याचे फायदे-नुकसान याबद्दलही महत्त्वपूर्ण मार्गदर्शन केलं आहे. हे अत्यंत महत्त्वाचं आहे, कारण कोणतंही तंत्रज्ञान हे दुधारी तलवारीसारखं असतं. AI मुळे कामांमध्ये सुलभता येत असली तरी, त्यासोबतच काही गंभीर आव्हानंही उभी राहिली आहेत. सर्वात महत्त्वाचं आव्हान म्हणजे सत्य आणि असत्य यातला फरक ओळखणं. श्री. सिंह यांनी म्हटल्याप्रमाणे, "सत्य तुमच्याकडे आहे, मात्र AI ला सत्य काय आहे हे माहीत नसते." हे वाक्य खूपच मार्मिक आणि विचार करायला लावणारं आहे. AI हे उपलब्ध डेटावर आधारित असतं आणि त्याला नैतिक किंवा तात्विक निर्णय घेण्याची क्षमता नसते. जर AI ला चुकीचा डेटा पुरवला गेला, तर ते चुकीची माहितीच प्रसारित करेल. डीपफेक तंत्रज्ञान (Deepfake technology) हे याचं उत्तम उदाहरण आहे, जिथे AI चा वापर करून खोटे व्हिडिओ किंवा ऑडिओ तयार केले जातात, जे सत्याचा विपर्यास करतात आणि समाजात गैरसमज पसरवतात.

          यामुळेच जबाबदार पत्रकारितेची भूमिका अधिक महत्त्वाची ठरते. AI कितीही प्रगत झालं तरी, सत्याची पडताळणी करण्याची, घटनेच्या मुळाशी जाण्याची, आणि नैतिकतेचं भान ठेवण्याची जबाबदारी शेवटी मानवी पत्रकारावरच येते. AI हे एक साधन आहे, ते पत्रकाराचा पर्याय नाही. पत्रकारांनी AI चा वापर साधन म्हणून करावा, पण त्याचा अतिरेक टाळावा. AI ने तयार केलेला मजकूर जसाच्या तसा प्रकाशित करण्याऐवजी, त्याची सत्यता पडताळणे, त्यात मानवी दृष्टिकोन आणि संवेदनशीलता आणणे आवश्यक आहे. विशेषतः समाजमाध्यमांवर माहिती वेगाने पसरते, त्यामुळे AI द्वारे तयार केलेल्या चुकीच्या किंवा दिशाभूल करणाऱ्या माहितीचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. फेक न्यूज (fake news) आणि चुकीच्या माहितीचा प्रसार रोखण्यासाठी पत्रकारांनी अधिक दक्ष राहणे गरजेचे आहे.

          सिंह यांनी स्वतः पत्रकार कुटुंबातून आल्याचं आणि त्यांचे वडील अधिस्वीकृतीधारक पत्रकार असल्याचं सांगितलं. यामुळे त्यांना पत्रकारितेची आणि तिच्या जबाबदाऱ्यांची चांगली जाण आहे. शासनाने त्यांना याच विभागात काम करण्याची संधी दिली, याबद्दल त्यांनी व्यक्त केलेली कृतज्ञता ही त्यांच्या व्यावसायिक निष्ठेचं प्रतीक आहे. त्यांच्या या पार्श्वभूमीमुळे, AI आणि पत्रकारितेच्या संबंधावर त्यांनी केलेलं मार्गदर्शन अधिक विश्वासार्ह वाटतं.

         कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे पत्रकारितेसाठी एक मोठं वरदान ठरू शकतं, जर त्याचा वापर योग्य आणि जबाबदारीने केला गेला तर. AI मुळे माहितीचा प्रसार अधिक वेगाने, कार्यक्षमतेने आणि बहुभाषिक स्तरावर होऊ शकतो. कामाची सुलभता आणि गती यामुळे पत्रकारांना अधिक खोलवर जाऊन कामाची संधी मिळते. मात्र, तंत्रज्ञानाचा अतिरेक आणि AI ला सत्याचं भान नसतं, हे लक्षात ठेवून पत्रकारांनी आपली जबाबदारी अधिक गांभीर्याने पार पाडली पाहिजे. सत्य शोधणे, ते पडताळणे, आणि नैतिकतेचं भान राखणे ही पत्रकारितेची मूळ तत्त्वं आहेत आणि ती AI च्या युगातही तितकीच किंवा त्याहून अधिक महत्त्वाची आहेत. पत्रकारितेच्या सीमा विस्तारत असताना, सत्य आणि जबाबदारीचं भान ठेवणे ही काळाची गरज आहे.