रंगभूमीची अखंड तपस्विनी : भारती गोसावी

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ नाट्य-चित्ररंग ⬉

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात, जिथे कला आणि कलाकारांचे आयुष्य क्षणभंगुर वाटू शकते, तिथे काही व्यक्ती आपल्या कार्याला संपूर्ण आयुष्य समर्पित करतात. अशीच एक रंगभूमीची अखंड तपस्विनी म्हणजे ज्येष्ठ नाट्य अभिनेत्री भारती बाळ गोसावी. रंगभूमीवर ५८ वर्षांहून अधिक काळ कार्यरत असणाऱ्या भारती गोसावी यांचे शुक्रवारी (दि. २३ मे) हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. त्या ८४ वर्षांच्या होत्या. त्यांच्या निधनाने मराठी रंगभूमीने एक देदीप्यमान तारा गमावला आहे, आणि त्यांच्या जाण्याने निर्माण झालेली पोकळी कधीही भरून येणार नाही. मराठी कलासृष्टीसाठी हा एक मोठा धक्का आहे.

भारतीताईंचा जन्म २२ जून १९४१ रोजी झाला आणि त्यांचे मूळ नाव दमयंती कुमठेकर. त्यांच्या घरातच नाटकाची आवड होती. पुण्याच्या भानुविलास थिएटरमध्ये पृथ्वी थिएटर आणि बालगंधर्वांची नाटके होत असत, आणि या वातावरणाचा भारतीताईंच्या मनावर खोलवर परिणाम झाला. घरूनच मिळालेल्या या संस्कारांमुळे त्यांचा नाटकात सहज प्रवेश झाला. शंकर लोहकरे यांच्यासारखे गुरु त्यांना लाभले, ज्यांनी त्यांच्या अभिनयाला पैलू पाडले.
सन १९५८ मध्ये ‘सौभद्र’ नाटकातून त्यांनी रंगभूमीवर पदार्पण केले. पदार्पणातच त्यांना छोटा गंधर्वांसारख्या दिग्गज कलाकारासोबत काम करण्याची संधी मिळाली, जी त्यांच्या प्रतिभेची आणि नशिबाची सूचक होती. हे केवळ एक पदार्पण नव्हते, तर एका महान नाट्यप्रवासाची सुरुवात होती. यानंतर त्यांनी कधीच मागे वळून पाहिले नाही. ‘संशयकल्लोळ’, ‘मानापमान’ यांसारख्या अनेक नाटकांमध्ये त्यांनी प्रमुख भूमिका साकारल्या आणि आपल्या अभिनयाची छाप प्रेक्षकांच्या मनावर उमटवली.
भारतीताईंच्या कारकिर्दीचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या भूमिकांमधील अफाट वैविध्य. केवळ पौराणिक किंवा ऐतिहासिकच नव्हे, तर संगीत नाटके, लोकनाट्य, फार्सिकल, कौटुंबिक, राजकीय आणि सामाजिक अशा विविध प्रकारच्या नाटकांमधून त्यांनी काम केले. याचा अर्थ असा की त्यांनी केवळ एका विशिष्ट साच्यातील भूमिकांमध्ये स्वतःला अडकवून घेतले नाही, तर प्रत्येक नव्या भूमिकेतून स्वतःला नव्याने सिद्ध केले. अण्णासाहेब किर्लोस्कर, गोविंद बल्लाळ देवल, राम गणेश गडकरी, आचार्य अत्रे, पु. ल. देशपांडे यांसारख्या दिग्गज नाटककारांची भाषा आणि त्यांच्या भूमिकांचे बारकावे त्यांनी समर्थपणे पेलले. ही साधी गोष्ट नाही. प्रत्येक नाटककाराची शैली, भाषा आणि भूमिकांमधील बारकावे समजून घेऊन त्यांना योग्य न्याय देणे हे केवळ कठोर अभ्यास आणि अभिनयातील पारंगतता असल्यासच शक्य होते.
या काळात भारतीताईंनी राज्य नाट्य स्पर्धा, कामगार कल्याण मंडळ आणि इतर अनेक एकांकिका स्पर्धांमध्येही सक्रिय सहभाग घेतला. त्यावेळी विजया मेहतांसारख्या प्रथितयश अभिनेत्री त्यांच्या प्रतिस्पर्धी असत. या स्पर्धांमध्ये भारतीताईंनी इतकी पारितोषिके जिंकली की अखेर आयोजकांना त्यांना विनंती करावी लागली की, त्यांनी आता थांबून इतरांनाही संधी द्यावी. ही गोष्ट त्यांच्या अदम्य प्रतिभा आणि कठोर परिश्रमाची साक्ष देते. जेव्हा एखाद्या कलाकाराला इतकी यश मिळते की आयोजकांना विनंती करावी लागते, तेव्हा ते त्याच्या कार्याचे सर्वोच्च प्रमाणपत्र असते.
भारती गोसावी यांचे लग्न नाट्य अभिनेते बाळ गोसावी यांच्याशी झाले आणि त्यांचे मोठे दीर राजा गोसावी हे देखील अभिनेते होते. हे एका अर्थाने त्यांच्यासाठी खूपच अनुकूल ठरले. लग्नानंतरही त्यांच्या नाट्यकारकिर्दीत कोणताही खंड पडला नाही, उलट कुटुंबातील नाट्यमय वातावरणामुळे त्यांना आणखी प्रोत्साहन मिळाले. अत्रे थिएटर्स, कलावैभव, चंद्रलेखा, नाट्यमंदार, पराग अशा अनेक प्रसिद्ध नाटकमंडळींसोबत त्यांनी काम केले. काशीनाथ घाणेकर, अविनाश खर्शीकर यांसारख्या दिग्गज नायकांसोबत ‘तुझे आहे तुजपाशी’ नाटकात गीताची भूमिका त्यांनी अविस्मरणीय केली.
त्यांनी साकारलेल्या भूमिकांची यादी खूप मोठी आहे आणि ती त्यांच्या अभिनयाच्या विस्ताराची कल्पना देते: ‘अती शहाणी’ मधील योजना, ‘आम्ही रेडिओ घेतो’ मधील रंजना, ‘कुणी गोविंद घ्या’ मधील प्रतिभा, ‘कुर्यात् पुन्हा टिंगलम्’ आणि ‘कुर्यात् सदा टिंगलम्’ मधील सूनबाई (सुनीता देशपांडे, लीला बापट), ‘खट्याळ काळजात घुसली’ मधील मिसेस कोटस्थाने, ‘जळो जिणे लाजिरवाणे’ मधील सुशीला, ‘तुझे आहे तुजपाशी’ मधील गीता, ‘तू वेडा कुंभार’ मधील वंचा, ‘दोघांत एक’ मधील स्मिता, ‘धन आले माझ्या दारी’ मधील अंबिका/अहिल्या, ‘नाही म्हणायचं नाही’ मधील आई/राणी, ‘प्रेमा तुझा रंग कसा’ मधील बब्बड, ‘बेबंदशाही’, ‘मंगळसूत्र’, ‘मला तुमची पप्पी द्या’, ‘माझा कुणा म्हणू मी’ मधील माधवी, ‘मुजरा लोककलेचा’ मधील पाटलीणबाई, ‘या सम हा’ मधील नटी-सूत्रधार, ‘लग्नाची बेडी’ मधील अरुणा/गार्गी/यामिनी/रश्मी, ‘वाहतो ही दुर्वांची जुडी’ मधील ताई, ‘मानापमान’, ‘संशयकल्लोळ’ मधील कृत्तिका, ‘सुंदर मी होणार’ मधील बेबीराजे, ‘सौभद्र’ मधील रुक्मिणी आणि ‘क्षण एक पुरे प्रेमाचा’ यांसारख्या विविध नाटकांमधून त्यांनी आपल्या अभिनयाची छाप सोडली. या ८० नाटकांमध्ये त्यांनी सव्वाशेहून अधिक भूमिका केल्या, हे त्यांच्या अविरत कार्याचे द्योतक आहे.
भारतीताईंच्या या अलौकिक कार्याची दखल घेऊन त्यांना अनेक सन्मान आणि पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले आहे. अखिल भारतीय नाट्य परिषद, मनोरंजन (पुणे) आणि भरत नाट्य संशोधन मंडळ या संस्थांतर्फे २३ जून २०१६ रोजी त्यांच्या वयाच्या पंचाहत्तरीनिमित्त आणि रंगभूमीवरील ५८ वर्षांच्या प्रवासाच्या पूर्ततेनिमित्त त्यांचा सत्कार करण्यात आला. याव्यतिरिक्त, अखिल भारतीय मराठी नाट्यपरिषदेच्या पुणे शाखेचा २०१५ सालचा चित्तरंजन कोल्हटकर स्मृती पुरस्कार त्यांना ५ नोव्हेंबर २०१५ रोजी प्रदान करण्यात आला. हे सन्मान केवळ त्यांच्या अभिनयाचे नव्हे, तर मराठी रंगभूमीला दिलेल्या त्यांच्या योगदानाचे प्रतीक आहेत.
भारती बाळ गोसावी यांचे जीवन आणि कार्य हे केवळ एका कलाकाराचे यश नाही, तर ते कलेच्या प्रति असलेल्या निष्ठेचे, कठोर परिश्रमाचे आणि सातत्यपूर्ण योगदानाचे प्रतीक आहे. त्यांनी केवळ भूमिका साकारल्या नाहीत, तर त्या भूमिकांना जीवंत केले, त्यांच्या माध्यमातून प्रेक्षकांना विविध रसांची अनुभूती दिली. आजच्या तरुण कलाकारांसाठी त्यांचे जीवन आणि कार्य हे एक प्रेरणास्थान आहे. नाटक हे केवळ मनोरंजन नाही, तर ते समाजाचे प्रतिबिंब आहे, संस्कृतीचे माध्यम आहे हे भारतीताईंनी आपल्या कृतीतून सिद्ध केले आहे.
५८ वर्षांचा रंगभूमीचा प्रवास, ८० नाटके आणि सव्वाशेहून अधिक भूमिका – ही केवळ आकडेवारी नाही, तर एका महान कलाकाराच्या अविरत ध्यासाची, तिच्या नाट्य-जीवनाची आणि मराठी रंगभूमीवरील तिच्या अढळ स्थानाची गाथा आहे. भारती बाळ गोसावी यांच्यासारख्या कलाकारांमुळेच मराठी रंगभूमीचा गौरवशाली इतिहास समृद्ध झाला आहे आणि त्यांचे हे कार्य पुढच्या अनेक पिढ्यांसाठी दीपस्तंभाप्रमाणे मार्गदर्शक राहील. भारतीताई, तुमच्या निधनाने मराठी रंगभूमीने एक अनमोल व्यक्तिमत्व गमावले आहे. तुमच्या स्मृतीस आणि कार्याला आमचा शतशः प्रणाम. भावपूर्ण श्रद्धांजली!