भारताचे तंत्रज्ञान वॉर; पाकिस्तानची माघार

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉

विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध हे एक असे युद्ध आहे ज्यामध्ये अत्याधुनिक आणि काल्पनिक वाटणाऱ्या तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. 'सायन्स फिक्शन' म्हणजेच 'विज्ञान कथा' या संकल्पनेतून हा शब्द आलेला आहे. खरं तर, आताच्या परिस्थितीत 'विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध' ही संकल्पना पूर्णपणे काल्पनिक नाही राहिली आहे. आजच्या जगात अनेक अशी तंत्रज्ञानं विकसित झाली आहेत जी पूर्वी केवळ विज्ञान कथांमध्येच पाहायला मिळत होती आणि त्यांचा वापर युद्धांमध्ये होण्याची शक्यता वाढत आहे किंवा काही प्रमाणात सुरूही झाला आहे. विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध म्हणजे भविष्यकालीन आणि अत्यंत प्रगत तंत्रज्ञानाचा वापर करून लढले जाणारे युद्ध. जरी 'विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध' हा शब्द काल्पनिक वाटत असला तरी, आजच्या वैज्ञानिक प्रगतीमुळे काही प्रमाणात त्यांचा वापर सुरूही झाला आहे, जसे की ड्रोन आणि सायबर हल्ले. त्यामुळे, भारत आणि पाकिस्तान दरम्यानच्या कथित पहिल्या विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धातही याच आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर अपेक्षित होता, ज्यामुळे पारंपरिक युद्धांपेक्षा त्याचे स्वरूप वेगळे ठरते.

पहेलगाम येथे पाकपुरस्कृत दहशतवाद्यांनी २८ पर्यटकांची हत्या केल्यानंतर भारताने ऑपरेशन सिंदूर सुरु केले आणि पाकव्याप्त काश्मीरातील दहशतवाद्यांचे अड्डे नष्ट केले, १०० हून अधिक दहशतवादी ठार केले आणि खुद्द पाकिस्तानातील हवाई वाहतुकीची ठिकाणे उद्ध्वस्त केली. भारत बोद्धिकदृष्ट्या आणि तंत्रज्ञानदृष्ट्या प्रगत असल्याने भारताचे फार नुकसान पाकिस्तानला करता आले नाही. भारत आपल्याला चुटकीसरशी गारद करु शकतो हे पाकिस्तानच्या लक्षात आल्यावर त्याने नमते घेतले. त्याच्या विनंतीनुसार भारताने युद्धस्थगिती केली आहे. पण पण पाकिस्तान विषारी साप आहे, त्याच्या विषाच्या ग्रंथी काढल्याशिवाय किंवा त्याला संपवल्याशिवाय तो डंख मारायचा थाबणार नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. त्याला पाकिस्तानच्याच अप्रगत आणि भारताच्या प्रगत विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धाने थांबवले असले, तरी भारताच्या दृष्टीने हे युद्ध संपलेले नाही, हे मात्र खरे आहे. भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंध नेहमीच तणावपूर्ण राहिले आहेत. पारंपरिक युद्धांपासून ते दहशतवादी हल्ल्यांपर्यंत अनेक स्तरांवर पाकिस्तानने भारताशी संघर्ष केला आहे. मात्र, पहेलागाम ह्त्येच्या निमित्त झालेले पहिले 'विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध' या संघर्षाच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सामर्थ्याची साक्ष देणारे पर्व ठरले आहे. या युद्धात वापरल्या गेलेल्या अत्याधुनिक क्लृप्त्या, दोन्ही बाजूंची तयारी आणि भारताने मिळवलेले निर्णायक यश हे केवळ दोन देशांसाठीच नव्हे, तर जागतिक स्तरावरही संरक्षण आणि युद्धनीतीच्या अभ्यासासाठी महत्त्वाचे ठरते.
पाकिस्तानच्या लष्कराची क्षमता आणि त्यांची भारताविरुद्ध कुरघोड्या करण्याची वृत्ती सर्वज्ञात आहे. त्यांनी वेळोवेळी सीमा ओलांडून हल्ले केले, दहशतवाद्यांना प्रोत्साहन दिले आणि भारताला अस्थिर करण्याचा प्रयत्न केला. संसदेवरील हल्ला, कारगिल युद्ध आणि पहेलगाममधील घटना हे त्याचे ज्वलंत उदाहरण आहेत. पारंपरिक युद्धात समोरासमोर लढताना अनेकदा आंतरराष्ट्रीय दबाव आणि इतर घटकांमुळे मर्यादा येतात. मात्र, विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धात या मर्यादांना मोठ्या प्रमाणात आव्हान दिले गेले.
अमेरिकेसारख्या प्रगत राष्ट्रांनी किंवा इस्रायलने आपल्या शत्रूंविरुद्ध तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर केला आहे. ड्रोन हल्ले आणि आधुनिक क्षेपणास्त्रांच्या अचूकतेमुळे त्यांनी अनेकदा निर्णायक विजय मिळवले आहेत. पॅलेस्टाईन आणि हमाससारख्या संघटनांनाइस्रायलच्या तंत्रज्ञान क्षमतेपुढे टिकाव धरणे कठीण झाले आहे. याच पार्श्वभूमीवर भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धातील तपशील अधिक महत्त्वाचे ठरतात, कारण या युद्धात दोन्ही बाजूंकडून अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर झाला आणि भारताने त्यात निर्णायक बाजी मारली.
या युद्धातील एक महत्त्वाचा तपशील म्हणजे भारताने पाकिस्तानवर केलेल्या हवाई हल्ल्याच्या वेळी आकाशात असलेली ८० विमाने. यात लढाऊ विमानांव्यतिरिक्त त्यांना संरक्षण पुरवणारी आणि शत्रूला चकमा देणारी विमानेही होती. एकाच वेळी इतक्या मोठ्या संख्येने विमानांची उपस्थिती दर्शवते की भारताने या हल्ल्याची किती व्यापक तयारी केली होती. याला प्रत्युत्तर म्हणून पाकिस्ताननेही जवळपास ४० विमाने आकाशात उतरवली, ज्यामुळे दक्षिण आशियाच्या इतिहासात पहिल्यांदाच एवढ्या मोठ्या प्रमाणात विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध लढले गेले.
या युद्धात दोन्ही बाजूंनी एकमेकांच्या विमानांना 'जाम' करण्याचा प्रयत्न केला, ज्यामुळे विमानांचे नियंत्रण आणि संवाद यंत्रणा विस्कळीत करता येऊ शकते. मात्र, यात भारताला मोठे यश मिळाले. भारताची क्षेपणास्त्रे अचूकपणे पाकिस्तानातील हवाई तळांवर आदळली. राऊफ आणि रावळपिंडीमधील हवाई पट्ट्या उद्ध्वस्त करणे हे भारताचे मोठे यश होते. बालाकोट एअर स्ट्राईकच्या वेळी भारताचे लढाऊ विमान पाडले गेले होते आणि एक पायलट शत्रूच्या ताब्यात होता. या पार्श्वभूमीवर, या विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धात आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडून दोन्ही देशांची विमाने एकमेकांच्या हद्दीत न जाताही मोठे नुकसान करण्यात भारताला यश आले.
या युद्धात चीनच्या तंत्रज्ञानाचा वापर पाकिस्तानने केल्याची शक्यता आहे. भारताच्या लढाऊ विमानांना रोखण्यासाठी त्यांनी विविध प्रयत्न केले. या युद्धाची सुरुवातही मनोरंजक झाली. गेल्या १० वर्षांपासून पंजाबच्या सीमेवर पाकिस्तान ड्रोनच्या माध्यमातून नार्कोटिक्सची तस्करी करत होता. याच ड्रोनचा वापर या युद्धात भारताने प्रथम केला. भारताने थेट रावळपिंडीपर्यंत ड्रोन पाठवले आणि त्यांच्या एअर स्ट्रीपला मोठे नुकसान पोहोचवले. हे पहिले विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध होते, ज्यात भारताने स्पष्टपणे आघाडी घेतली. याचे श्रेय अर्थातच इजरायलसारख्या आधुनिक देशांकडून मिळालेल्या तंत्रज्ञान आणि युद्धनीतीला जाते, ज्यांनी शत्रूंनी घेरलेले असूनही आपले अस्तित्व टिकवून ठेवले आहे.
पाकिस्तानने भारताच्या संरक्षण प्रणालीची माहिती मिळवण्यासाठी 'एसडी' नावाचे एक ऑपरेशन चालवले. या अंतर्गत त्यांनी खेळण्यातील ड्रोन भारताच्या हद्दीत पाठवले. या ड्रोनसोबत काही पेलोड असलेले ड्रोनही होते. त्यांचा उद्देश होता की भारताची रडार यंत्रणा आणि क्षेपणास्त्रे या किरकोळ ड्रोनला पाडण्यासाठी सक्रिय होतील आणि त्यांची नेमकी ठिकाणे पाकिस्तानला कळतील. मात्र, इजरायली तंत्रज्ञानाच्या मदतीने भारताने हे वेळीच ओळखले आणि पाकिस्तानचा हा डाव हाणून पाडला.
या युद्धात भारताने केवळ ड्रोन हल्लेच नव्हे, तर इतर अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचाही वापर केला. एस-४०० या रशियन बनावटीच्या हवाई संरक्षण प्रणालीचा उल्लेख केला जात आहे. मात्र, भारताने याचा वापर केवळ एकदाच केला, जेव्हा पाकिस्तानने प्रत्युत्तरादाखल हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यांची क्षेपणास्त्रे हवेतच नष्ट केली. भारताने या युद्धात चलाखीने ड्रोन हल्ल्यांना टाळले आणि एल से एसझेड य३ एस आणि शिल्लका यांसारख्या स्वदेशी तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर केला.
पहिल्या दिवशी भारताने केलेल्या हवाई हल्ल्यात सहा दहशतवादी तळ उद्ध्वस्त झाले. पाकिस्तानची संरक्षण यंत्रणा पूर्णपणे तयार असूनही ते या हल्ल्याचा अंदाज लावू शकले नाहीत, कारण भारताकडे पृष्ठभागावरून पृष्ठभागावर मारा करणारे अत्याधुनिक क्षेपणास्त्र होते, जे डिटेक्ट होण्यापूर्वीच लक्ष्यावर आदळले. याच कारणामुळे पाकिस्तानला माघार घ्यावी लागली.
या संपूर्ण युद्धात चीनचा सहभाग आणि पाकिस्तानने वापरलेली वेगळी तंत्रज्ञानाची संहिता असूनही भारताने निर्णायक यश मिळवले. अनेकजण एस-४०० च्या वापराचा दावा करत असले तरी, भारताची खरी चलाखी ही खेळण्यातील ड्रोन ओळखण्यात आणि पाकिस्तानच्या हेतूला हाणून पाडण्यात होती. भारताने पाकिस्तानचा डाव ओळखला आणि त्यांना आपल्या संरक्षण ठिकाणांची खरी माहिती मिळू दिली नाही.
या विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धासोबतच दोन्ही देशांमध्ये सायकोलॉजिकल वॉर आणि इन्फॉर्मेशन वॉरही सुरू होते. दोन्ही बाजूंकडून व्हिडिओ जारी केले गेले, प्रेस कॉन्फरन्स घेतल्या गेल्या. लोकशाही राष्ट्र असूनही भारतात माहितीवर काही प्रमाणात निर्बंध आले होते. दुसरीकडे, काश्मीरमध्ये पाकिस्तानला मदत करणाऱ्या काही विघ्नसंतोषी लोकांविरुद्ध कठोर कारवाई सुरू आहे.
थोडक्यात, भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील हे पहिले विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्ध अनेक अर्थांनी महत्त्वाचे ठरले आहे. अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर, दोन्ही बाजूंची तयारी आणि भारताने दाखवलेली रणनीतिक कुशलता या युद्धाला एक वेगळे परिमाण देतात. पाकिस्तानच्या हवाई तळांना उद्ध्वस्त केल्यानंतर त्यांना माघार घेणे भाग पडले. नेहमी अणुबॉम्बची धमकी देणारा आणि दहशतवादी कारवाया नाकारणारा पाकिस्तान या वेळी पूर्णपणे बचावात्मक भूमिकेत आला. अर्थात, भारत-पाकिस्तानमधील संघर्ष इथे थांबणार नाही. बालाकोट आणि त्यानंतरच्या घटनांनी हे स्पष्ट केले आहे की पाकिस्तानची भारतविरोधी भूमिका कायम राहणार आहे. मात्र, या विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धात भारताने दाखवलेले सामर्थ्य आणि तंत्रज्ञान क्षमता निश्चितच भविष्यातील संघर्षांमध्ये भारताला एक महत्त्वपूर्ण फायदा देईल. तंत्रज्ञानाच्या या युगात, संरक्षण आणि युद्धनीतीमध्ये विज्ञान-तंत्रज्ञान युद्धाचे महत्त्व निर्विवादपणे वाढणार आहे आणि भारत या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल पुढे टाकत आहे, हे या युद्धाने सिद्ध केले आहे.