राजमान्य सन्मान : पद्मश्री अशोक सराफ

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ नाट्य-चित्ररंग ⬉

मराठी चित्रपटसृष्टी आणि नाट्यसृष्टीतील एक अनमोल रत्न, विनोदाचा बादशहा आणि अभिनयाचे चालते-बोलते विद्यापीठ म्हणजे अशोक सराफ. गेल्या पाच दशकांहून अधिक काळ त्यांनी आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांना भुरळ घातली आहे. केवळ विनोदीच नव्हे, तर गंभीर, खलनायक आणि चरित्र भूमिकांमध्येही त्यांनी आपले कसब सिद्ध केले आहे. महाराष्ट्राचे लाडके 'मामा' म्हणून ते घराघरात पोहोचले आहेत आणि त्यांची मोहिनी आजही कायम आहे. त्यांच्या अतुलनीय योगदानाला सलाम करत, राष्ट्रपती द्रौपदी मुर्मू यांच्या हस्ते त्यांना मंगळवारी (दि. २७ मे) पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले, जो त्यांच्या गौरवशाली कारकिर्दीतील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. राष्ट्रपती भवनात झालेल्या या नागरी सन्मान सोहळ्यात उपराष्ट्रपती जगदीप धनखड, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांच्यासह अनेक मान्यवर उपस्थित होते.

अशोक सराफ यांचा जन्म ४ जून १९४८ रोजी मुंबईत झाला असला तरी, त्यांचे मूळ गाव बेळगाव आहे. त्यांचे बालपण आणि कलाक्षेत्रातील जडणघडण मुंबईतच झाली. अशोक सराफ यांच्या घरातून कलेची कोणतीही मोठी पार्श्वभूमी नसतानाही, त्यांच्यातील अभिनयाची स्पृहा बालपणापासूनच वाढत गेली. त्यांच्या आई-वडिलांनी त्यांच्या कलेच्या आवडीला नेहमीच प्रोत्साहन दिले. घरातून मिळालेल्या पाठिंब्यामुळेच त्यांना कलाक्षेत्रात येण्याची प्रेरणा मिळाली. पुढे, आयुष्याच्या जोडीदार म्हणून त्यांना अभिनेत्री निवेदिता जोशी-सराफ मिळाल्या. निवेदिता यांनीही त्यांच्या कलाप्रवासात त्यांना भक्कम साथ दिली. त्यांचा मुलगा, अनिकेत सराफ, हा अभिनयाच्या मार्गावर न जाता, व्यवसायाने एक प्रसिद्ध शेफ आहे. कलेचे क्षेत्र बदलले असले तरी, अनिकेतने आपल्या आवडीच्या क्षेत्रात आपले पाऊल टाकले आहे, हे या कुटुंबाच्या वैविध्यपूर्ण प्रतिभेचेच एक उदाहरण आहे. ही सर्व कौटुंबिक साथ अशोक सराफ यांच्या यशात एक महत्त्वाचा वाटा उचलणारी ठरली आहे. एका सामान्य मध्यमवर्गीय कुटुंबातून येऊन, केवळ आपल्या प्रतिभेच्या आणि परिश्रमाच्या बळावर त्यांनी कलेच्या या अथांग सागरात आपले स्थान निर्माण केले, ही बाब खरोखरच प्रेरणादायी आहे.
वयाच्या अठराव्या वर्षी त्यांनी नाटककार शिरवाडकरांच्या 'ययाती आणि देवयानी' या नाटकात विदूषकाच्या भूमिकेद्वारा व्यावसायिक रंगभूमीवर प्रवेश केला आणि इथेच त्यांच्या देदीप्यमान कारकिर्दीची मुहूर्तमेढ रोवली गेली. काही संगीत नाटकांतूनदेखील त्यांनी भूमिका केल्या. दरम्यान, अशोक सराफ हे बँकेत नोकरीला लागले, पण त्यांचे मन काही तिथे रमले नाही. कलेची ओढ इतकी तीव्र होती की, त्यांनी नोकरी सोडून पुन्हा सिनेसृष्टीकडे पाय वळवला आणि हा निर्णय त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारा ठरला.
१९६९ साली 'जानकी' या चित्रपटातून त्यांनी मराठी चित्रपटसृष्टीत पदार्पण केले. सुरुवातीला काही किरकोळ भूमिका केल्यानंतर त्यांना खरी ओळख मिळाली ती 'पांडू हवालदार' (१९७५) या चित्रपटामुळे. या चित्रपटातील त्यांच्या भूमिकेने त्यांना प्रचंड लोकप्रियता मिळवून दिली आणि त्यांच्या कारकिर्दीला एक नवी दिशा मिळाली. अशोक सराफ यांनी आपल्या कारकिर्दीत असंख्य विनोदी भूमिका साकारल्या आहेत. त्यांचे संवादफेक, देहबोली आणि चेहऱ्यावरील हावभाव हे विनोदाला एका वेगळ्याच पातळीवर घेऊन जातात. त्यांच्या विनोदाची शैली इतकी नैसर्गिक आणि सहज होती की प्रेक्षक त्यांच्या अभिनयात पूर्णपणे रंगून जात. 'एक डाव भुताचा' (१९८२), 'धूमधडाका' (१९८४), 'गंमत जंमत' (१९८७), 'नवरी मिळे नवऱ्याला' (१९८४), 'अशी ही बनवाबनवी' (१९८८), 'माझा पती करोडपती' (१९८८), 'आयत्या घरात घोंघट' (१९९१), 'चंगू मंगू' (१९९०) अशा अनेक चित्रपटांमधून त्यांनी प्रेक्षकांना खळखळून हसण्यास भाग पाडले. विशेषतः लक्ष्मीकांत बेर्डे यांच्यासोबतची त्यांची जोडी तर मराठी चित्रपटसृष्टीतील एक आयकॉनिक जोडी मानली जाते. या दोघांनी एकत्र अनेक हिट चित्रपट दिले आणि त्यांच्या जोडीने प्रेक्षकांच्या मनात कायमचे घर केले. त्यांची पडद्यावरील केमिस्ट्री अद्वितीय होती, जी आजही प्रेक्षकांना आठवते.
केवळ विनोदी भूमिकांपुरतेच अशोक सराफ मर्यादित राहिले नाहीत. त्यांनी अनेक गंभीर आणि चरित्र भूमिकाही तितक्याच ताकदीने साकारल्या. त्यांच्या अभिनयाची ही बहुआयामी बाजू त्यांनी प्रेक्षकांना वारंवार दाखवून दिली. 'सवत माझी लाडकी' (१९९३), 'वजीर' (२०१६), 'सिंहासन' (१९७९), 'राम राम गंगाराम' (१९७७), 'मी शिवाजी राजे भोसले बोलतोय' (२००९) यांसारख्या चित्रपटांमध्ये त्यांनी आपल्या अभिनयाची वेगळी बाजू दाखवून दिली. 'सिंहासन' चित्रपटातील त्यांची भूमिका आजही अनेकांच्या स्मरणात आहे, ज्यात त्यांनी एका प्रभावी आणि महत्त्वाच्या नेत्याची भूमिका साकारली होती. दूरदर्शनवरील 'हम पाच' या हिंदी मालिकेतील त्यांच्या भूमिकेने त्यांना राष्ट्रीय स्तरावरही ओळख मिळवून दिली आणि हिंदी भाषिक प्रेक्षकांमध्येही ते प्रिय झाले.
चित्रपटांप्रमाणेच नाट्यसृष्टीतही अशोक सराफ यांचे मोठे योगदान आहे. रंगभूमीवर त्यांचे वावरणे म्हणजे प्रेक्षकांसाठी एक पर्वणीच असते. त्यांनी अनेक यशस्वी नाटकांमध्ये काम केले आहे, ज्यामुळे त्यांना नाट्यसृष्टीतील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व म्हणून ओळख मिळाली. 'वासूची सासू' , 'हमीदाबाईची कोठी' , 'दार उघड बये' , 'चिरंजीव सौ. भाग्यवती' यांसारख्या नाटकांमध्ये त्यांनी केलेल्या भूमिका आजही प्रेक्षकांच्या स्मरणात आहेत. रंगभूमीवरील त्यांचे थेट सादरीकरण आणि प्रेक्षकांशी साधलेला संवाद हे त्यांच्या अभिनयाचे वैशिष्ट्य आहे. नाटकांच्या प्रदर्शनाच्या निश्चित तारखा मिळवणे कठीण असले तरी, त्यांच्या यशस्वी नाटकांची यादी त्यांच्या नाट्य योगदानाची साक्ष देते.
अशोक सराफ यांना त्यांच्या अभिनयासाठी अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. महाराष्ट्र राज्य चित्रपट पुरस्कार, फिल्मफेअर मराठी पुरस्कार, जीवनगौरव पुरस्कार अशा अनेक पुरस्कारांचे ते मानकरी आहेत, जे त्यांच्या कारकिर्दीतील यशाची साक्ष देतात. कलाक्षेत्रातील भरीव योगदानासाठी त्यांना २०२३ चा ‘महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार’ मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आला. त्यांच्या कार्याचा गौरव म्हणून त्यांच्या नावाने अनेक पुरस्कार आणि सन्मान संस्थांनी आयोजित केले आहेत, ज्यामुळे त्यांच्या योगदानाला अधिकृतपणे मान्यता मिळाली आहे.
अशोक सराफ हे केवळ एक अभिनेते नाहीत, तर ते महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत. त्यांचा अभिनय, त्यांची विनोदबुद्धी आणि त्यांचे नम्र व्यक्तिमत्व यामुळे ते सर्वसामान्यांच्या मनात घर करून आहेत. आजही ते चित्रपट आणि मालिकांमध्ये सक्रिय आहेत आणि आपल्या अभिनयाने प्रेक्षकांचे मनोरंजन करत आहेत. त्यांची ऊर्जा आणि कामाची निष्ठा आजही तरुण कलाकारांना प्रेरणा देते. अशोक सराफ हे मराठी चित्रपटसृष्टीतील एक असे व्यक्तिमत्व आहेत ज्यांनी अनेक पिढ्यांवर आपल्या अभिनयाची छाप सोडली आहे आणि भविष्यातही त्यांचे योगदान नेहमीच स्मरणात राहील. त्यांच्या कार्यामुळे मराठी मनोरंजन क्षेत्राला एक वेगळी ओळख मिळाली आहे आणि ते नेहमीच महाराष्ट्राच्या लाडक्या 'मामा' म्हणून ओळखले जातील.