रायगडच्या जलचिंतेवरील तात्पुरते समाधान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

वैशाख वणव्याने तापलेल्या भूमीवर, आकाशातून कोसळणाऱ्या जलधारांनी केवळ थंडावाच नव्हे, तर जगण्याची नवी आशा घेऊन येतात. विशेषतः रायगड जिल्ह्यासारख्या निसर्गरम्य, परंतु काहीवेळा पाणीटंचाईशी झगडणाऱ्या प्रदेशासाठी, पावसाची प्रत्येक सर ही अमृतासमान असते. यंदाही मे महिन्याचा तिसरा आठवडा रायगड जिल्ह्यासाठी पाणीटंचाईची गंभीर चिन्हे घेऊन आला होता. जिल्ह्यातील २८ धरणांमध्ये जेमतेम २७ टक्के जलसाठा शिल्लक होता आणि सात धरणांमध्ये तर तो १० टक्क्यांपेक्षाही कमी पातळीवर पोहोचला होता. ही आकडेवारी जिल्ह्यासह नवी मुंबईला पाणीपुरवठा करणाऱ्या या जीवनवाहिन्यांच्या भविष्याबद्दल चिंता निर्माण करणारी होती. मात्र, निसर्गाने आपली किमया साधली आणि २५ मेपासून सुरू झालेल्या दमदार पावसाने केवळ चार-पाच दिवसांतच परिस्थिती पूर्णपणे पालटून टाकली. या अल्पकाळातच जलसाठ्यात तब्बल ११ टक्क्यांची वाढ झाली असून, रोह्यातील सुतारवाडी धरण तर १०० टक्के भरले आहे, ही निश्चितच दिलासा देणारी बाब आहे.

रायगड जिल्हा, जो आपल्या अथांग सागरकिनारी, ऐतिहासिक किल्ल्यांनी आणि हिरव्यागार सह्याद्रीच्या कुशीने ओळखला जातो, तोच काही वर्षांपासून पाण्याच्या नियोजनाच्या दृष्टीने एका नाजूक स्थितीत आहे. मुरुड, तळा, रोहा, पेण, अलिबाग, सुधागड, श्रीवर्धन, म्हसळा, महाड, कर्जत, खालापूर, पनवेल आणि उरण या १३ तालुक्यांमध्ये पसरलेली २८ धरणे जिल्ह्यातील आणि नवी मुंबईतील लाखो नागरिकांची तहान भागवतात. या सर्व धरणांची एकूण जलसाठा क्षमता ६८.२६१ दशलक्ष घनमीटर (दलघमी) आहे. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला ही धरणे तुडुंब भरलेली असली तरी, उन्हाळ्याच्या तीव्रतेमुळे, विशेषतः मे महिन्याच्या अखेरीस, त्यांचा साठा लक्षणीयरीत्या घटतो. यंदाही हीच स्थिती होती आणि पाण्याचे संकट अधिक गडद होण्याची शक्यता वर्तवली जात होती.
मागील काही वर्षांपासून आपण हवामान बदलाचे दुष्परिणाम अनुभवत आहोत. अनियमित पाऊस, कधी अतिवृष्टी तर कधी दीर्घकाळ कोरडा दुष्काळ, यामुळे जलव्यवस्थापनासमोरील आव्हाने वाढली आहेत. रायगड जिल्हाही याला अपवाद नाही. एकीकडे जलसंपत्तीचा वरदहस्त लाभलेला हा प्रदेश, तर दुसरीकडे वाढत्या शहरीकरणामुळे आणि लोकसंख्येमुळे पाण्याची मागणी वाढत आहे. अशा परिस्थितीत, धरणांमधील घटलेला जलसाठा हा केवळ आकड्यांचा खेळ नसून, तो हजारो कुटुंबांच्या दैनंदिन गरजांशी, शेतीच्या भवितव्याशी आणि पर्यावरणाच्या संतुलनाशी निगडीत एक गंभीर प्रश्न बनतो.
या पार्श्वभूमीवर, २५ मेपासून सुरू झालेल्या पावसाने एक मोठा दिलासा दिला आहे. केवळ चार-पाच दिवसांच्या दमदार पावसामुळे जलसाठ्यात झालेली ११ टक्क्यांची वाढ ही एक सकारात्मक चिन्ह आहे. यामुळे 'मे महिना संपेपर्यंत पाण्याचे संकट गडद होण्याची शक्यता होती' ही भीती कमी झाली असून, 'लवकरच जलचिंता मिटण्याची शक्यता आहे' हे आशादायक चित्र निर्माण झाले आहे. रोह्यातील सुतारवाडी धरण पूर्ण भरल्याने परिसरातील लोकांना मोठा आधार मिळाला आहे. हा पाऊस केवळ पाण्याची पातळी वाढवत नाही, तर जमिनीतील पाण्याची पातळी सुधारण्यासही मदत करतो, ज्यामुळे विहिरी आणि बोअरवेलमधील पाणीसाठाही वाढतो. परंतु, या तात्पुरत्या समाधानाने आपण गाफील राहून चालणार नाही. निसर्गाने केलेली ही कृपा ही एक संधी आहे, कायमस्वरूपी उपाययोजना करण्यासाठी. गेल्या काही वर्षांपासून आपण 'पाणी आडवा, पाणी जिरवा' या संकल्पनेवर भर देत आहोत. पावसाच्या प्रत्येक थेंबाचा उपयोग करणे, पाण्याची नासाडी टाळणे, जलपुनर्भरण करणे आणि पाण्याचा काटकसरीने वापर करणे, हे प्रत्येक नागरिकाची आणि प्रशासनाची जबाबदारी आहे.
या संदर्भात, काही महत्त्वाच्या बाबींवर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. जलव्यवस्थापनाचे आधुनिकीकरण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. धरणांमधील पाणी व्यवस्थापनासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे आवश्यक आहे. पाणी गळती रोखणे, पाण्याचे अचूक मोजमाप करणे आणि गरजेनुसार पाणी सोडणे यासाठी स्वयंचलित प्रणाली उपयुक्त ठरू शकतात. पाण्याचा वापराचे नियोजन करताना शेतीसाठी पाण्याचा वापर करताना ठिबक सिंचन आणि तुषार सिंचनासारख्या आधुनिक पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून कमी पाण्यात अधिक उत्पादन घेता येईल. घरगुती वापरासाठीही पाण्याची बचत करणे, सांडपाण्यावर प्रक्रिया करून त्याचा पुनर्वापर करणे यावर भर देणे गरजेचे आहे.
जलपुनर्भरण हा एक महत्त्वाचा उपाय आहे. भूजल पातळी वाढवण्यासाठी रेन वॉटर हार्वेस्टिंग आणि कृत्रिम जलपुनर्भरण प्रकल्पांना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. यामुळे उन्हाळ्यातही पाण्याची उपलब्धता टिकून राहण्यास मदत होईल. धरण दुरुस्ती व क्षमता वाढवणे हा देखील एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे. काही जुन्या धरणांची दुरुस्ती करणे आणि त्यांची साठवण क्षमता वाढवण्याच्या शक्यता तपासणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे लोकसहभाग. पाणीटंचाईशी सामना करण्यासाठी केवळ सरकारी उपाययोजना पुरेसे नाहीत, तर त्यात लोकसहभागही महत्त्वाचा आहे. प्रत्येक व्यक्तीने पाण्याची बचत आणि योग्य वापर ही आपली नैतिक जबाबदारी मानणे आवश्यक आहे.
यंदाच्या पावसाने रायगड जिल्ह्यातील जलचिंता काही काळासाठी दूर केली असली तरी, भविष्यातील पाणी सुरक्षिततेसाठी दीर्घकालीन आणि शाश्वत उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. पाण्याची वाढती मागणी आणि हवामान बदलामुळे निर्माण होणारी आव्हाने पाहता, आपण आताच यावर गंभीरपणे विचार करणे आवश्यक आहे. निसर्गाची ही कृपादृष्टी एक सुवर्णसंधी आहे, ज्याचा उपयोग करून आपण रायगडला जलसमृद्ध आणि टंचाईमुक्त जिल्हा बनवू शकतो.
या पावसाने दिलेला दिलासा हा केवळ तात्पुरता आहे हे विसरून चालणार नाही. पावसाळ्यापूर्वीच पाणी नियोजनाचे धडे गिरवणे, जलसाठे पूर्ण क्षमतेने भरल्यावर त्याचे योग्य नियोजन करणे आणि वर्षभर पाण्याची बचत करणे, हे आता काळाची गरज बनले आहे. निसर्गावर विसंबून न राहता, दूरदृष्टीने आणि योग्य नियोजनानेच आपण या पाण्याच्या आव्हानांवर कायमस्वरूपी मात करू शकू. रायगड जिल्ह्याने या परिस्थितीतून बोध घेऊन, भविष्यातील पाण्याच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी एक मजबूत आणि शाश्वत पाया रचणे आवश्यक आहे.