सीबीएसई : छत्रपतींच्या इतिहासाचा संकोच

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

   

    छत्रपती शिवाजी महाराज हे संपूर्ण महाराष्ट्राचे किंबहुना भारताचे आराध्य दैवत... शौर्य, पराक्रम यांचा तेजस्वी स्रोत म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराज. केवळ मराठी माध्यमातील इयत्ता चौथीपर्यंत असणारा शिवाजी महाराजांचा इतिहास हा संपूर्ण देशभर सर्वाना परिचित होण्यासाठी, त्यांचा इतिहास देशभरातील विद्यार्थ्यांना अभ्यासता यावा म्हणून केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाच्या (सीबीएसई) अभ्यासक्रमात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या देदीप्यमान इतिहासाचा समावेश करण्याची मागणी राज्याचे शालेय शिक्षण मंत्री दादा भुसे  यांनी केंद्राचे शिक्षणमंत्री धर्मेंद्र प्रधान यांच्याकडे केली होती, तिला त्यांनी मान्यता दिली होती. त्यामुळे महाराष्ट्रासह अवघ्या देशाला दिलासा मिळाला होता. भारतातील शिक्षण पद्धतीत एक महत्त्वाचा बदल घडेल आणि आपल्या गौरवशाली इतिहासाचे योग्य प्रतिनिधित्व होईल, अशी आशा त्यामुळे निर्माण झाली होती. प्रत्यक्षात, सीबीएसईच्या अभ्यासक्रमात छत्रपती शिवाजी महाराजांविषयी केवळ एक धडा आणि तोसुद्धा फक्त ६८ शब्दांमध्ये समाविष्ट करण्यात आला आहे, हे धक्कादायक वास्तव नुकतंच समोर आलं आहे. ही केवळ महाराष्ट्राची नव्हे, तर संपूर्ण देशाच्या अस्मितेची आणि इतिहासाची विटंबना आहे.

        देशपातळीवर शिकवल्या जाणाऱ्या इयत्ता चौथी ते बारावीपर्यंतच्या इतिहासाच्या पुस्तकांची एकूण २२०० पानं आहेत. या सव्वादोन हजार पानांपैकी मराठ्यांच्या इतिहासाला फक्त दोन पानांचंच महत्त्वं देत तो अक्षरशः गुंडाळून टाकण्यात आला आहे. यातही छत्रपती शिवाजी महाराजांचं वर्णन फक्त अकरा ओळींमध्ये, म्हणजेच अवघ्या ६८ शब्दांमध्ये करण्यात आलं आहे. याचा अर्थ असा की, देशातील माध्यमिक शाळांमधील मुलांना शिवाजी महाराजांची माहिती केवळ ६८ शब्दांमध्येच मिळणार आहे. ही अतिशय संतापजनक आणि अक्षम्य बाब आहे. हा केवळ आकड्यांचा खेळ नाही, तर तो आपल्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाच्या अवहेलनेचा आरसा आहे. ज्या महान राजाने एका साम्राज्याची स्थापना केली, न्याय आणि सुराज्याची संकल्पना रुजवली, परकीय आक्रमकांना धूळ चारली, आणि आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतो, अशा व्यक्तिमत्त्वाला केवळ ६८ शब्दांत कसं काय बसवलं जाऊ शकतं? हे तर सूर्याला पणती दाखवण्यासारखं आहे.

         छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक राजा नव्हते, तर ते एक दूरदृष्टीचे राष्ट्रनिर्माते होते. त्यांनी मुघलांच्या आणि आदिलशाहीच्या जुलमी राजवटीला आव्हान देत, स्वराज्याची स्थापना केली. ही केवळ भूमी जिंकण्याची लढाई नव्हती, तर ती स्वाभिमानाची, स्वातंत्र्याची आणि सामान्य माणसाच्या हक्कांची लढाई होती. त्यांनी रयतेला न्याय दिला, शेतीला महत्त्व दिले, स्त्रियांचा आदर केला, जलव्यवस्थापनावर भर दिला, आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, 'स्वराज्य' ही संकल्पना प्रत्यक्षात आणली. त्यांच्या प्रशासकीय दूरदृष्टीने आजच्या आधुनिक प्रशासनालाही आदर्श घालून दिला. त्यांनी उभारलेलं जगातील पहिलं आरमार, गनिमी काव्याचं युद्धतंत्र, गड-किल्ले बांधण्याची आणि त्यांची प्रभावीपणे देखभाल करण्याची दूरदृष्टी, या साऱ्या गोष्टी आजही व्यवस्थापन, संरक्षणशास्त्र आणि प्रशासनासाठी अभ्यासक्रमाचा विषय आहेत. असे अद्वितीय दूरदृष्टीचे नेते, ज्यांच्या जीवनातील प्रत्येक पैलू अभ्यासण्यासारखा आहे, त्यांना केवळ ६८ शब्दांत मांडणे हा केवळ एक शैक्षणिक अपुरेपणा नाही, तर तो आपल्या इतिहासाला जाणूनबुजून कमी लेखण्याचा प्रकार आहे.

       सीबीएसई हा अभ्यासक्रम देशातील लाखो विद्यार्थ्यांना शिकवतो. या विद्यार्थ्यांमध्ये विविध राज्यांच्या विद्यार्थ्यांचा समावेश आहे. जर त्यांना आपल्याच देशाच्या इतिहासातील एवढ्या मोठ्या आणि प्रेरणादायी अध्यायाची पुरेशी माहिती मिळाली नाही, तर ते इतिहासातून काय शिकणार? इतिहासाचं महत्त्व केवळ भूतकाळातील घटनांची नोंद घेणं इतकंच नाही, तर त्यातून प्रेरणा घेऊन भविष्य घडवणं हेही आहे. शिवाजी महाराजांच्या जीवनातून विद्यार्थ्यांना साहस, नेतृत्वगुण, संघटन कौशल्य, धर्मनिरपेक्षता, न्यायप्रियता, दूरदृष्टी आणि राष्ट्रभक्ती यांसारखे अनेक आदर्श गुण शिकायला मिळतात. हे गुण आजच्या पिढीसाठी अत्यंत आवश्यक आहेत. जेव्हा युवा पिढीला आपल्याच देशाच्या महान नेत्यांच्या कार्याची आणि त्यागाची पुरेशी माहिती नसते, तेव्हा ती पाश्चात्त्य किंवा इतर संस्कृतींकडे आकर्षित होण्याची शक्यता असते. हे देशाच्या भविष्यासाठी आणि युवा पिढीच्या चारित्र्य घडणीसाठी घातक आहे.

        इतिहास हा केवळ कोरड्या नोंदीचा विषय नाही, तर तो आपल्या सांस्कृतिक मुळांचा आधार असतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमातून, त्यांच्या प्रशासकीय कौशल्यातून आणि त्यांच्या न्यायप्रियतेतून आपण आजही अनेक गोष्टी शिकू शकतो. त्यांचे चरित्र विद्यार्थ्यांना केवळ शौर्याची गाथा सांगत नाही, तर त्यांना समाजिक बांधिलकी, स्त्रियांचा सन्मान, पर्यावरणाचे रक्षण आणि एक जबाबदार नागरिक म्हणून कसे वागावे हे शिकवते. अशा महान व्यक्तिमत्त्वाला केवळ काही ओळींमध्ये गुंडाळणे म्हणजे या सर्व मूल्यांची आणि आदर्शांची पायमल्ली करण्यासारखे आहे. विद्यार्थ्यांच्या मनात इतिहासाविषयी कुतूहल आणि आदर निर्माण होण्याऐवजी, तो केवळ एक औपचारिक आणि निरुपयोगी विषय वाटू लागतो.

        या घटनेमुळे अनेक प्रश्न निर्माण होतात. हा अक्षम्य निष्काळजीपणा आहे की जाणीवपूर्वक केलेला इतिहासाचा संकोच? आपल्या देशाच्या गौरवशाली इतिहासाला दुर्लक्षित करून कोणाला काय साध्य करायचं आहे? इतिहासाचं विकृतीकरण करून किंवा त्याला छाटून आपण एक सशक्त आणि जागरूक पिढी कशी घडवू शकू? इतिहासाची सत्यता आणि सखोलता नाकारणे हे केवळ विद्यार्थ्यांसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण समाजासाठी अहितावह आहे. कारण, इतिहास हा केवळ भूतकाळाचा अभ्यास नाही, तर तो वर्तमानाला आकार देणारा आणि भविष्याला दिशा देणारा मार्गदर्शक असतो. जेव्हा इतिहासाला केवळ मर्यादित स्वरूपात सादर केलं जातं, तेव्हा विद्यार्थ्यांच्या मनात अनेक गैरसमज निर्माण होतात आणि त्यांना आपल्या देशाच्या समृद्ध वारशाबद्दल अपुरी माहिती मिळते. इतिहासाचे असे अतिसंक्षिप्तकरण हे केवळ शिक्षण प्रणालीतील त्रुटी नसून, ते देशाच्या इतिहासाला आणि त्याच्या अस्मितेला कमी लेखण्यासारखे आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांच्या ऐतिहासिक जाणिवेवर नकारात्मक परिणाम होतो आणि त्यांना आपल्या राष्ट्रीय नायकांबद्दल योग्य माहिती मिळत नाही. या प्रकारामुळे भविष्यात अनेक चुकीच्या कल्पना आणि गैरसमज निर्माण होऊ शकतात, जे देशाच्या एकात्मतेला आणि सामाजिक सलोख्यालाही धोका निर्माण करू शकतात.

        महाराष्ट्राने यावर आवाज उठवणं अत्यंत आवश्यक आहे. आपल्या दैवताचा, आपल्या अस्मितेचा हा अपमान आहे. केवळ राजकीय पक्षांनी नव्हे, तर महाराष्ट्रातील प्रत्येक नागरिकाने, इतिहासकारांनी, शिक्षणतज्ज्ञांनी, आणि सामाजिक संघटनांनी एकत्र येऊन याविरुद्ध आवाज उठवला पाहिजे. केवळ महाराष्ट्रानेच नव्हे, तर संपूर्ण देशाने आपल्या अस्मितेची पाठराखण करायला हवी. कारण छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ महाराष्ट्राचे नव्हते, तर ते संपूर्ण भारताचे प्रेरणास्थान आहेत. त्यांची गाथा ही केवळ महाराष्ट्राची नाही, तर ती संपूर्ण भारताची आहे. त्यांनी घालून दिलेली स्वराज्य आणि सुराज्याची संकल्पना आजही तितकीच प्रासंगिक आहे.

        यावर तातडीने उपाययोजना करणं गरजेचं आहे. सीबीएसईने आपल्या अभ्यासक्रमाची तातडीने पुनर्रचना करून छत्रपती  शिवाजी महाराजांच्या आणि मराठा साम्राज्याच्या इतिहासाला योग्य आणि न्याय्य स्थान द्यावं. हे केवळ एक धडा वाढवून किंवा शब्दांची संख्या वाढवून होणार नाही, तर त्यासाठी सखोल अभ्यास आणि संशोधनावर आधारित अभ्यासक्रम तयार करणं आवश्यक आहे. ऐतिहासिक तथ्यांची मोडतोड न करता, त्यांचा गौरवशाली इतिहास नव्या पिढीसमोर प्रामाणिकपणे आणि सखोलपणे मांडला गेला पाहिजे. यासाठी शिक्षण मंत्रालयाने पुढाकार घेऊन, विविध क्षेत्रातील तज्ज्ञांची एक समिती नेमून, या अभ्यासक्रमाची व्यापक पुनर्रचना करावी. या समितीत केवळ इतिहासकारच नव्हे, तर शिक्षणतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ आणि सांस्कृतिक अभ्यासक यांचाही समावेश असावा, जेणेकरून एक सर्वसमावेशक आणि परिणामकारक अभ्यासक्रम तयार होऊ शकेल.

         शिक्षणमंत्र्यांनी केलेल्या घोषणेची आता प्रत्यक्ष आणि प्रभावी अंमलबजावणी होण्याची वेळ आली आहे. केवळ घोषणाबाजी करून चालणार नाही, तर कृतीत उतरून इतिहासाला न्याय द्यावा लागेल. नाहीतर, इतिहास आपल्याला कधीही माफ करणार नाही, आणि भावी पिढ्या या इतिहासाच्या या अपमानासाठी आपल्याला जबाबदार ठरवतील. आपल्या देशाच्या गौरवशाली इतिहासाचे आणि आपल्या प्रेरणास्थानांचे आपणच संरक्षक आहोत, हे विसरून चालणार नाही.