-उमाजी म. केळुसकर ⬑ विश्वभरारी ⬉
महाराष्ट्राच्या अथांग सिंधू सागरात अनेक जलदुर्ग आजही अभिमानाने उभे आहेत. यातील काही, जसे की सिंधुदुर्ग किंवा विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग, त्यांच्या भव्यतेसाठी आणि इतिहासातील महत्त्वासाठी सर्वश्रुत आहेत. मात्र, अलिबागच्या कुलाबा मिश्रदुर्गा इतकाच खांदेरी हा मराठा आरमाराच्या पराक्रमाचा आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दूरदृष्टीचा एक महत्त्वाचा असा सागरी दुर्ग आहे. सरकारने या खांदेरी बेटाचे नाव बदलून 'सरखेल कान्होजी आंग्रे बेट‘असे नामकरण केलं आहे. तसेच या किल्ल्याला आधीच संरक्षित स्मारकाचा दर्जा देण्यात आला आहे. आता, "मराठा मिलिटरी लँडस्केप्स ऑफ इंडिया" अंतर्गत युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या संभाव्य यादीत या किल्ल्याचा समावेश झाल्यामुळे, त्याच्या इतिहासाला आणि योगदानाला योग्य ती ओळख मिळत आहे.
खांदेरी किल्ला केवळ एक दगडी बांधकाम नाही, तर तो मराठा साम्राज्याच्या सागरी धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जेव्हा स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली, तेव्हा त्यांना केवळ जमिनीवरील शत्रूंशीच नव्हे, तर समुद्रातून येणाऱ्या परदेशी सत्तांशीही दोन हात करावे लागणार हे स्पष्ट झाले होते. पोर्तुगीज, ब्रिटिश, डच आणि सिद्दी यांसारख्या बलाढ्य परदेशी सत्तांनी भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवर आपली पकड मजबूत केली होती. त्यांना शह देण्यासाठी त्यांनी आपल्या मराठा आरमाराची बांधणी केली. अनेक सागरी किल्ले बांधले. ब्रिटिश आणि सिद्दीवर धाक राहावा, त्यांच्यावर नजर राहावी या दूरदृष्टीने त्यांनी खांदेरी किल्ल्याच्या बांधकामासाठी आपल्या आरमाराचे सुभेदार मायनाक भंडारी यांना पाठवले. इ.स. १६७९ मध्ये खांदेरी किल्ल्याचे बांधकाम सुरू झाले. अलिबागच्या जवळच, मुंबई बंदराच्या अगदी तोंडावर वसलेला हा किल्ला, रणनीतिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा होता. मुंबईवर नजर ठेवण्यासाठी आणि परदेशी जहाजांच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी हे ठिकाण आदर्श होते. या किल्ल्याच्या बांधकामामुळे ब्रिटिश आणि सिद्दी दोन्ही चिंतेत पडले. त्यांना मराठ्यांची वाढती सागरी ताकद खुपायला लागली. ब्रिटिशांनी तर या बांधकामाला विरोध करण्यासाठी आणि ते थांबवण्यासाठी अनेकदा प्रयत्न केले. त्यांनी आपली जहाजे पाठवून मराठा मजुरांना धमकावले, गोळीबार, तोफांचा मारा केला, पण मराठ्यांनी हार मानली नाही. त्यांनी एकीकडे बांधकाम सुरू ठेवले आणि दुसरीकडे ब्रिटिशांना सळो की पळो करुन सोडले. त्यांना शरणागती पत्करायला लावली. ही चिकाटी आणि शौर्य मराठा आरमाराच्या दृढनिश्चयाचे प्रतीक आहे.
खांदेरी किल्ला एका लहान बेटावर बांधला गेला आहे, ज्यामुळे त्याला नैसर्गिक संरक्षण मिळाले आहे. नेहमी हा किल्ला पूर्णपणे पाण्याने वेढलेला असतो, ज्यामुळे शत्रूंना इथे पोहोचणे कठीण होते. किल्ल्याभोवतीची खडकाळ भूमी आणि जोरदार लाटा यामुळेही शत्रूंना इथे उतरणे आव्हानात्मक होते. किल्ल्याच्या तटबंदी मजबूत आहेत आणि त्यात तोफांसाठी अनेक सज्जे आहेत. हा किल्ला लहान असला तरी, तो त्याच्या रणनीतिक स्थानामुळे अत्यंत प्रभावी होता. खांदेरीवरून मराठे मुंबई बंदरातील हालचालींवर सहज लक्ष ठेवू शकत होते आणि गरज पडल्यास शत्रूंच्या जहाजांना रोखू शकत होते. यामुळे मराठ्यांच्या सागरी व्यापाराला आणि किनारपट्टीच्या संरक्षणाला मोठा हातभार लागला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या नंतर, खांदेरी किल्ल्याने मराठा आरमाराचे सरखेल कान्होजी आंग्रे यांच्या नेतृत्वाखाली खरा गौरवकाळ अनुभवला. कान्होजी आंग्रे हे मराठा आरमाराचे एक महान सरखेल आणि अत्यंत पराक्रमी सेनापती होते. त्यांनी खांदेरीला आपला एक प्रमुख तळ बनवले. या किल्ल्यातून त्यांनी ब्रिटिश, पोर्तुगीज आणि डच आरमाराला अनेकदा धूळ चारली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा आरमार इतके प्रभावी झाले की, युरोपीय सत्तांना समुद्रात मराठ्यांशी मुकाबला करणे कठीण झाले. सरखेल कान्होजी आंग्रे यांनी खांदेरी आणि जवळच्याच कुलाबा किल्ल्याचा वापर करून आपल्या जहाजांना सुरक्षित ठेवले आणि समुद्रात गनिमी कावा वापरून शत्रूंना हैराण केले. खांदेरी हे त्यांच्या अनेक यशस्वी मोहिमांचे नियोजन केंद्र होते.
आजही खांदेरी किल्ला महाराष्ट्राच्या इतिहासाची साक्ष देत उभा आहे. जरी तो पर्यटकांसाठी अजूनही तेवढा लोकप्रिय नसला तरी, त्याचे ऐतिहासिक आणि सामरिक महत्त्व अनमोल आहे. किल्ल्यावर आजही एक दीपगृह आहे, जे आजही जहाजांना मार्गदर्शन करते. किल्ल्याच्या आतमध्ये एक लहान वेताळाचे मंदिर आणि काही पाण्याची टाकी आहेत. किल्ल्याची तटबंदी अजूनही बक्कम आहे, पण काळाच्या ओघात काही भागांची पडझड झाली आहे. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत खांदेरीचा संभाव्य समावेश हा एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. यामुळे या किल्ल्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळेल. यामुळे किल्ल्याच्या संवर्धनासाठी आणि जीर्णोद्धारासाठी अधिक निधी आणि तांत्रिक सहाय्य मिळण्याची शक्यता वाढेल, ज्यामुळे किल्ल्याची ऐतिहासिक वास्तू पुढील पिढ्यांसाठी जपली जाईल. तसेच, या दर्जाच्या समावेशामुळे किल्ल्याच्या इतिहासावर आणि मराठा आरमारावर अधिक संशोधन करण्यास प्रोत्साहन मिळेल आणि पर्यटन वाढल्यास स्थानिक समुदायासाठी रोजगाराच्या संधी निर्माण होऊन स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल.
खांदेरी किल्ला हा केवळ एक दगडी तटबंदी नाही, तर तो मराठा साम्राज्याच्या सागरी पराक्रमाचे आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दूरदृष्टीचे एक जिवंत प्रतीक आहे. कान्होजी आंग्रे यांच्यासारख्या महान सरखेलानी खांदेरीचा उपयोग करून युरोपीय सत्तांना आव्हान दिले. आज, जेव्हा खांदेरीला जागतिक स्तरावर ओळख मिळत आहे, तेव्हा आपण सर्वांनी या किल्ल्याच्या इतिहासाचे आणि योगदानाचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे. हा किल्ला केवळ महाराष्ट्राच्याच नव्हे, तर भारताच्या समृद्ध सागरी इतिहासाचा एक महत्त्वाचा अध्याय आहे, जो भविष्यातील पिढ्यांसाठी प्रेरणास्रोत राहील. खांदेरीच्या या गौरवशाली भूतकाळाला उजाळा देऊन आपण आपल्या समृद्ध वारशाचा आदर करूया आणि त्याचे संवर्धन करण्यासाठी कटिबद्ध होऊया.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा