पंढरीच्या पांडुरंगाचे अनादि आणि अनंत महात्म्य

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

 
महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून निघालेल्या लाखो दिंड्या, 'ज्ञानोबा माऊली तुकाराम' चा अखंड जयघोष करत पंढरपूरच्या वेशीजवळ येऊन ठेपल्या आहेत. चंद्रभागेच्या वाळवंटात भक्तीचा सागर उसळला आहे. आज, आषाढी एकादशीच्या पावन दिवशी, महाराष्ट्राचा आत्मस्वर असणाऱ्या पंढरीच्या पांडुरंगाचे दर्शन घेण्यासाठी कोट्यवधी जीव आतुरलेले असतील. हा केवळ एक उपवास किंवा धार्मिक विधी नाही; हा आहे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक परंपरेचा कळस, श्रद्धेचा महाकुंभ आणि एकोप्याचा अनुपम सोहळा. पंढरीचा पांडुरंग हा केवळ दगडी मूर्ती नसून, तो या भूमीतील प्रत्येकाच्या मनात वसलेला एक जिवंत, जागृत चैतन्य आहे. त्याच्या भेटीची आस लागलेल्या वारकऱ्यांच्या डोळ्यांतील निष्ठा आणि मुखातील विठ्ठल नामाचा गजर, हेच या महान सोहळ्याचे खरे महात्म्य आहे.

         पंढरीचा पांडुरंग हे केवळ एक नाव नाही, तर ते महाराष्ट्राच्या आत्म्याचे, संस्कृतीचे आणि आध्यात्मिक परंपरेचे स्पंदन आहे. कमरेवर हात ठेवून उभ्या असलेल्या, कोणत्याही मागण्या न करणाऱ्या या साध्यासुध्या मूर्तीत कोट्यवधी भक्तांना आपले सर्वस्व दिसते. दिंडी-पताकांसह, टाळ-मृदंगाच्या गजरात, ऊन-पाऊस झेलत, हजारो किलोमीटरची पायपीट करून पांडुरंगाच्या भेटीसाठी येणारा वारकरी, हाच पंढरीच्या पांडुरंगाचा खरा वैभव आहे. त्यांची भक्ती ही कोणत्याही लौकिक सुखासाठी नसून, ती केवळ आणि केवळ पांडुरंगाच्या दर्शनाच्या ओढीने प्रेरित झालेली असते.

पौराणिक कथांनुसार, आज आषाढी एकादशीला भगवान विष्णू म्हणजेच आपले पांडुरंग क्षीरसागरात योगनिद्रेला जातील आणि चातुर्मासाची सुरुवात होईल. या चार महिन्यांत शुभकार्ये वर्ज्य मानली असली तरी, पांडुरंगाच्या नामस्मरणाला आणि भक्तीला विशेष महत्त्व दिले जाते. म्हणूनच, आजचा हा दिवस पांडुरंगाच्या भेटीचा, त्याच्या चरणी लीन होण्याचा, आणि या पवित्र चातुर्मासाची सुरुवात करण्याचा एक अनमोल क्षण असेल. वारकरी संप्रदायासाठी तर हा दिवस म्हणजेच त्यांच्या वर्षाच्या तपस्येचे फळ मिळण्याचा दिवस असतो.

       पंढरीची वारी हे आषाढी एकादशीचे अविभाज्य अंग आहे, आणि या वारीच्या केंद्रस्थानी नेहमी पांडुरंगच असतो. वारीतील प्रत्येक पाऊल, प्रत्येक भजन, प्रत्येक टाळी ही पांडुरंगाच्या ओढीनेच पडते. ही वारी केवळ पायपीट नाही, तर ती एका महान संत परंपरेचा वारसा आहे. वारकरी पंथाचा पाया रचणारे संत ज्ञानेश्वर माऊली यांनी भागवत धर्माचा विचार महाराष्ट्राच्या घराघरात पोहोचवला, तर या पंथाचा कळस चढवणारे संत तुकाराम महाराज यांनी आपल्या अभंगवाणीने जनसामान्यांमध्ये भक्तीचा महासागर निर्माण केला. संत नामदेव, संत एकनाथ यांसारख्या संतांनीही पांडुरंगाच्या भक्तीतूनच समाज प्रबोधनाचे कार्य केले. त्यांच्या अभंगातून त्यांनी पांडुरंगाला केवळ देव मानले नाही, तर त्याला आपला सखा, मायबाप आणि मार्गदर्शक मानले. त्यांनी पांडुरंगाच्या माध्यमातून समता, बंधुत्व आणि मानवतेचा संदेश दिला, जो आजही वारीमध्ये जिवंत आहे.

         वारीतील वारकरी हे पांडुरंगाचे खरे भक्त. त्यांच्यामध्ये कोणताही भेद नसतो. सर्वजण एकाच भक्तीच्या धाग्याने जोडले जातात, आणि त्यांच्या अंतर्मनात फक्त एकच ध्यास असतो – तो म्हणजे पंढरीच्या पांडुरंगाचे दर्शन! वारीच्या काळात संपूर्ण पंढरपूर नगरी पांडुरंगमय होऊन जाते. सर्वत्र 'विठ्ठल विठ्ठल' आणि 'माऊली माऊली' चा जयघोष घुमतो. पांडुरंगाच्या नामस्मरणाने वातावरण चैतन्यमय होते.

आषाढी एकादशीचे आध्यात्मिक महत्त्व अनमोल आहे, कारण आजचा हा दिवस पांडुरंगाच्या कृपेने आत्मशुद्धी साधण्याचा दिवस आहे. या दिवशी केलेला उपवास, जप, तप आणि दान हे सर्व विशेष फलदायी मानले जातात. पांडुरंगाच्या भक्तीत लीन होऊन, अहंकाराचा त्याग करून, नम्रता धारण करण्याची प्रेरणा या दिवशी मिळते. सामाजिकदृष्ट्याही पांडुरंगाची वारी मोठे योगदान देते.     पांडुरंगाच्या नावाने एकत्र येणारे लोक, त्यांच्यातील स्नेहबंध, आणि सामाजिक सलोखा हे वारीचे वैशिष्ट्य आहे. पांडुरंग हा कोणत्याही एका जाती-धर्माचा देव नाही, तो सर्वांचा आहे. म्हणूनच वारी ही एक अशी जागा आहे जिथे खऱ्या अर्थाने समता आणि सामाजिक सलोखा अनुभवता येतो. यातूनच महाराष्ट्राची ओळख असलेला सहिष्णुता आणि बंधुत्वाचा विचार दृढ होतो. आजच्या धावपळीच्या जीवनात, जिथे प्रत्येकजण स्वतःच्या गरजा आणि इच्छा पूर्ण करण्यात व्यस्त आहे, तिथे पंढरीचा पांडुरंग आपल्याला सामूहिकतेचे महत्त्व, त्यागाची भावना आणि निस्वार्थ सेवेची प्रेरणा देतो. आज आषाढी एकादशीच्या दिवशी पंढरपूरची वारी आपल्या परमोत्कर्षाला पोहोचली आहे. लाखो वारकरी चंद्रभागेच्या पवित्र स्नानाने पावन होऊन पांडुरंगाच्या दर्शनासाठी गर्दी करताहेत. हा सोहळा महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा एक अविस्मरणीय भाग बनला आहे, आणि त्याच्या केंद्रस्थानी फक्त आणि फक्त पंढरीचा पांडुरंगच असतो.

        आषाढी एकादशीचे महात्म्य केवळ एका दिवसापुरते मर्यादित नाही. ते आपल्या जीवनशैलीत, विचारांत आणि कृतीत रुजले पाहिजे. वारीतून मिळणारी ऊर्जा, सामूहिकतेची भावना आणि पांडुरंगाच्या भक्तीचा आदर्श आपण आपल्या जीवनात उतरवला पाहिजे. एकमेकांना मदत करणे, सामंजस्याने वागणे, आणि मानवतेची सेवा करणे हेच पंढरीच्या पांडुरंगाला अपेक्षित आहे.

आजच्या या पावन दिवशी आपण सर्वजण एकाच ध्येयाने प्रेरित होऊया – पंढरीच्या पांडुरंगाच्या कृपेने मानवतेच्या कल्याणासाठी, सामाजिक सलोख्यासाठी आणि भक्तीच्या प्रसारासाठी. आषाढी एकादशीच्या निमित्ताने वारकरी संप्रदायाची आणि महाराष्ट्राची ही गौरवशाली परंपरा अशीच तेवत राहो, हीच पांडुरंगा चरणी प्रार्थना!