इरले : ग्रामीण जीवनाचा अविभाज्य भाग

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉
   
आधुनिकतेच्या वावटळीत अनेक पारंपरिक वस्तू आणि कला काळाच्या ओघात हरवत चालल्या आहेत. याच हरवत चाललेल्या सांस्कृतिक ठेव्यांपैकी एक म्हणजे इरले. पावसाळ्यात, विशेषतः ग्रामीण महाराष्ट्रात, शेतात राबणाऱ्या शेतकरी बांधवांसाठी आणि मजुरांसाठी पाऊस, ऊन आणि वाऱ्यापासून संरक्षण देणारे हे एक अविभाज्य साधन होते. बांबूच्या कामट्यांपासून बनवलेला सांगाडा आणि त्यावर पळस, साग, कुंभी किंवा केतकीच्या पानांनी आच्छादलेले हे इरले केवळ एक वस्तू नसून, ते ग्रामीण जीवनाचे, तेथील कष्टकरी लोकांच्या गरजांचे आणि त्यांच्या स्थानिक ज्ञानाचे प्रतीक होते.

           इरले बनवणे हे केवळ एक काम नव्हते, तर ती एक कला होती, एक पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले ज्ञान होते. यात स्थानिक वनस्पतींची ओळख, त्यांच्या पानांचा टिकाऊपणा आणि लवचिकता याविषयीचे सखोल ज्ञान आवश्यक होते. सर्वप्रथम, बांबूच्या बारीक आणि मजबूत कामट्यांपासून इरल्याचा सांगाडा तयार केला जाई. हा सांगाडा डोक्यावर आणि पाठीवर सहज बसेल असा, पण त्याच वेळी पुरेसे आच्छादन देणारा असे. या सांगाड्याला एक विशिष्ट आकार दिला जाई, जो वापरकर्त्याला काम करताना अडथळा येणार नाही याची खात्री करत असे. सांगाडा तयार झाल्यावर, त्यावर निवडक झाडांची पाने शिवली जात. पळसाची पाने मोठ्या आणि रुंद असल्यामुळे ती विशेषतः पसंत केली जात. सागाची पानेही वापरली जात, कारण ती मजबूत आणि पाणी न शोषून घेणारी असत. काही ठिकाणी कुंभ्याची किंवा केतकीची पानेही वापरली जात. ही पाने इतक्या कुशलतेने आणि गच्च शिवली जात की पावसाचा एक थेंबही आत शिरू शकत नव्हता. हे शिवणकाम मजबूत दोऱ्यांनी किंवा काही वेळा बांबूच्याच बारीक पट्ट्यांनी केले जाई. इरल्याचा वरचा भाग थोडा बहिर्गोल असे, जेणेकरून पावसाचे पाणी सहजपणे घसरून खाली जाईल. इरल्याच्या खालच्या बाजूला, डोक्यावर टेकणाऱ्या भागाला, काही वेळा कापड किंवा गवत लावले जाई, जेणेकरून ते वापरकर्त्याला आरामदायी वाटावे. इरले बनवणाऱ्या कारागिरांना "इरलेवाले" असे म्हटले जाई. ते पावसाळ्यापूर्वीच इरली बनवून तयार ठेवत, कारण पावसाळा सुरू झाला की त्याची मागणी प्रचंड वाढायची. हे कारागीर केवळ व्यावसायिक नव्हते, तर ते एका पारंपरिक कलेचे जतन करणारे होते. त्यांच्या हातातून तयार झालेले प्रत्येक इरले हे त्यांच्या कौशल्याचे आणि मेहनतीचे प्रतीक होते.

            ग्रामीण जीवनात, विशेषतः शेतीप्रधान संस्कृतीत, इरल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. शेतकरी आणि शेतमजूर, मग ते पेरणी करत असोत, लावणी करत असोत किंवा कापणी, त्यांना दिवसभर शेतातच राहावे लागत असे. अशा वेळी पाऊस, कडक ऊन किंवा बोचरी थंडी यापासून संरक्षण मिळवण्यासाठी इरले हे त्यांचे सर्वात सोपे आणि प्रभावी साधन होते. पावसाळ्यात शेतात काम करणे हे एक मोठे आव्हान असते. सततच्या पावसामुळे शरीर गार पडते, आजारी पडण्याचा धोका असतो. अशा वेळी इरले हे पावसापासून उत्तम संरक्षण देत असे. डोके, खांदे आणि पाठ पूर्णपणे झाकले जात असल्यामुळे पाऊस अंगावर येत नव्हता. उन्हाळ्याच्या दिवसांतही शेतात काम करताना इरल्याचा उपयोग होत असे. कडक उन्हापासून डोक्याचे आणि मानेचे संरक्षण झाल्यामुळे उष्माघाताचा धोका कमी होत असे. काही वेळा हिवाळ्यातही इरल्याचा वापर केला जाई. बोचऱ्या वाऱ्यापासून आणि धुळीपासून ते बचाव करत असे. इरले हे स्थानिक पातळीवर उपलब्ध असलेल्या सामग्रीतून बनवले जात असल्यामुळे ते अत्यंत परवडणारे होते. प्लास्टिकच्या रेनकोटसारख्या महागड्या वस्तू खरेदी करणे सामान्य शेतकऱ्याला परवडत नसे, अशा वेळी इरले हा एक उत्तम पर्याय होता. इरले पूर्णपणे नैसर्गिक सामग्रीपासून बनवलेले असल्यामुळे ते पर्यावरणास अनुकूल होते. वापर झाल्यावर ते सहजपणे कुजून जात असे आणि पर्यावरणावर कोणताही नकारात्मक परिणाम होत नसे. इरले हे केवळ एक संरक्षण कवच नव्हते, तर ते ग्रामीण जीवनशैलीचे एक प्रतीक होते. शेतात काम करताना, जनावरे चारताना, लाकूडफाटा गोळा करताना किंवा अगदी बाजारात जातानाही अनेक लोक इरल्याचा वापर करत असत. ग्रामीण स्त्रिया डोक्यावर टोपल्या घेऊन जातानाही इरल्याचा उपयोग करत असत, ज्यामुळे त्यांचे डोके आणि पाठ दोन्ही सुरक्षित राहत असे.

          गेल्या काही दशकांत, आधुनिकतेच्या लाटेने ग्रामीण जीवनात मोठे बदल घडवून आणले आहेत. प्लास्टिकचे रेनकोट, छत्री, टारपोलीन आणि इतर कृत्रिम वस्तूंनी इरल्याची जागा घेतली आहे. या आधुनिक वस्तू अधिक सोयीस्कर, हलक्या आणि टिकणाऱ्या वाटत असल्यामुळे इरल्याचा वापर हळूहळू कमी होत गेला. या बदलामुळे इरले बनवणाऱ्या कारागिरांनाही आपला पारंपरिक व्यवसाय सोडावा लागला. नवीन पिढीला ही कला शिकण्यास स्वारस्य राहिले नाही, कारण त्यात आर्थिक लाभ दिसत नव्हता. परिणामी, इरले बनवण्याची कला हळूहळू नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे. आजकाल काही आदिवासी भागांमध्ये किंवा अगदी दुर्गम खेड्यांमध्येच इरले क्वचितच पाहायला मिळतात. तेही एक पारंपरिक वस्तू म्हणून किंवा काही विशेष प्रसंगी वापरले जातात.

         इरल्यासारख्या पारंपरिक वस्तूंचे पुनरुज्जीवन करणे हे केवळ एका वस्तूचे जतन करणे नाही, तर ते एका समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे आणि स्थानिक ज्ञानाचे जतन करणे आहे. ग्रामीण पर्यटन आणि इको-पर्यटनाला प्रोत्साहन देताना इरल्यासारख्या वस्तूंचे प्रदर्शन आणि विक्री करता येऊ शकते. पर्यटकांना इरले बनवण्याची प्रक्रिया दाखवून या कलेला प्रोत्साहन देता येऊ शकते. प्लास्टिकच्या वाढत्या वापरामुळे पर्यावरणावर होणारे दुष्परिणाम लक्षात घेता, इरले हा एक उत्तम आणि पर्यावरणास अनुकूल पर्याय म्हणून पुन्हा सादर केला जाऊ शकतो. हस्तकला बाजारपेठेत इरल्याला एक कलात्मक वस्तू म्हणून स्थान मिळू शकते. शहरांमधील लोकांना अशा पारंपरिक आणि नैसर्गिक वस्तूंचे आकर्षण असू शकते. शाळांमध्ये आणि महाविद्यालयांमध्ये इरल्यासारख्या पारंपरिक वस्तूंचे महत्त्व आणि निर्मितीबद्दल माहिती दिली जाऊ शकते, ज्यामुळे नवीन पिढीला याविषयी जाणीव होईल.

           इरले हे केवळ पावसापासून संरक्षण देणारे साधन नव्हते, तर ते ग्रामीण महाराष्ट्राच्या मेहनतीचे, साधेपणाचे आणि निसर्गाशी असलेल्या त्यांच्या एकरूपतेचे प्रतीक होते. ते आपल्याला आपल्या भूतकाळाची, आपल्या परंपरांची आणि आपल्या पूर्वजांच्या बुद्धिमत्तेची आठवण करून देते. आधुनिक युगात जरी त्याचा वापर कमी झाला असला तरी, त्याचे महत्त्व आणि सौंदर्य कमी झालेले नाही. या हरवत चाललेल्या लोककलेला जपण्याचा प्रयत्न करणे, हे आपल्या सांस्कृतिक वारशाचे रक्षण करण्यासारखेच आहे. कदाचित, भविष्यात इरले पुन्हा एकदा ग्रामीण जीवनात आणि शहरी जीवनातही एक आकर्षक आणि पर्यावरणास अनुकूल वस्तू म्हणून आपले स्थान निर्माण करेल.