कृषी दिन : बळीराजाचा सन्मान

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

 
आज, १ जुलै रोजी महाराष्ट्रात एक महत्त्वाचा दिवस साजरा होत आहे. हा दिवस केवळ एका नेत्याला आदरांजली वाहण्याचा नसून, बळीराजाच्या असीम कष्टांचे स्मरण करण्याचा, त्याच्या योगदानाला सलाम करण्याचा आणि कृषी क्षेत्राच्या सद्यस्थितीवर आत्मचिंतन करण्याचा दिवस आहे. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की, आजही भारत हा कृषिप्रधान देश आहे आणि आपली अर्थव्यवस्था अजूनही शेतीवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून आहे. आजचा हा दिवस कृषी दिन म्हणून साजरा केला जातो, आणि हा दिवस महाराष्ट्राचे हरितक्रांतीचे प्रणेते, माजी मुख्यमंत्री वसंतराव नाईक यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांना आदरांजली म्हणून समर्पित आहे.

        भारतीय संस्कृतीत शेतीला केवळ व्यवसाय मानले जात नाही, तर ते एक जीवनमान आहे. "मातीशी नाते" ही संकल्पना केवळ ग्रामीण भागातच नव्हे, तर शहरी जीवनाचाही अविभाज्य भाग आहे. शेतकरी हा जगाचा पोशिंदा आहे. ऊन असो, पाऊस असो, वादळ असो किंवा दुष्काळ असो, तो अन्नधान्य पिकवून आपल्या सर्वांचे पोट भरतो. त्याची प्रत्येक पेरणी ही एका नव्या आशेची पेरणी असते, आणि प्रत्येक कापणी ही त्याच्या संघर्षाचे फलित असते. परंतु, आज बळीराजा अनेक आव्हानांनी वेढलेला आहे. हवामान बदलाचा थेट परिणाम शेतीवर होत आहे. कधी अतिवृष्टी तर कधी भीषण दुष्काळ, कधी गारपीट तर कधी अवकाळी पाऊस, यामुळे शेतकरी मेटाकुटीला आला आहे.

        शेतमालाला योग्य भाव न मिळणे ही एक मोठी समस्या आहे. उत्पादन खर्च वाढत असताना, बाजारभाव मात्र स्थिर किंवा घसरत असल्यामुळे शेतकऱ्याला आपला नफा काढणे कठीण होत आहे. मध्यस्थांची साखळी, साठवणुकीची अपुरी व्यवस्था आणि बाजारपेठेतील चढ-उतार यामुळे शेतकऱ्याचे नुकसान होते. शिवाय, कर्जबाजारीपणा, रासायनिक खतांचा अतिवापर, जमिनीची घटती सुपीकता, सिंचनाच्या अपुऱ्या सोयी, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अभाव आणि मजुरांची कमतरता अशा अनेक समस्यांनी शेतकरी ग्रासला आहे. ग्रामीण भागातून शहरी भागाकडे होणारे स्थलांतर यामुळे शेतीसाठी मनुष्यबळ कमी होत आहे, आणि तरुण पिढी शेतीकडे पाठ फिरवत आहे.

         या गंभीर परिस्थितीवर मात करण्यासाठी सरकारला अधिक सक्रिय भूमिका बजावणे आवश्यक आहे. केवळ घोषणा न करता, प्रत्यक्ष शेतकऱ्यांच्या बांधावर जाऊन त्यांच्या समस्या समजून घेणे आणि त्यावर प्रभावी उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. यामध्ये सिंचनाच्या सुविधा वाढवणे, जुने प्रकल्प पूर्ण करणे आणि नवीन जलसंधारण प्रकल्प हाती घेणे हे महत्त्वाचे आहे. ठिबक सिंचन आणि तुषार सिंचन यांसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवण्यासाठी प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. पीक विमा योजना अधिक प्रभावी आणि पारदर्शक बनवणे गरजेचे आहे, जेणेकरून नैसर्गिक आपत्तींमध्ये शेतकऱ्याला वेळेवर आणि योग्य मोबदला मिळेल. शेतमालाला किमान आधारभूत किंमत (MSP) सुनिश्चित करणे आणि बाजार हस्तक्षेप योजना अधिक बळकट करणे आवश्यक आहे. 

     अन्न प्रक्रिया उद्योगांना प्रोत्साहन दिल्यास शेतकऱ्याला त्याच्या मालाला चांगला भाव मिळू शकतो. शेतकऱ्यांवरील कर्जाचा बोजा कमी करण्यासाठी प्रभावी कर्जमुक्ती योजना राबवणे आणि त्यांना योग्य वेळी, कमी व्याजदरात कर्ज उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे. शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती पद्धती, तंत्रज्ञान, सुधारित बियाणे आणि खतांचा योग्य वापर याबद्दल प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. कृषी विद्यापीठांनी केलेल्या संशोधनाचा लाभ थेट शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचायला हवा. शेतकऱ्याला आपला माल थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचवता यावा यासाठी ई-नाम (e-NAM) सारख्या डिजिटल प्लॅटफॉर्मचा अधिक प्रभावी वापर करणे आणि स्थानिक बाजारपेठांना बळकटी देणे आवश्यक आहे. शेतकऱ्यांनी एकत्र येऊन एफपीओ (शेतकरी उत्पादक कंपन्या) स्थापन करण्यास प्रोत्साहन दिल्यास त्यांना सामूहिकरीत्या शेती करणे, आधुनिक तंत्रज्ञान वापरणे आणि बाजारपेठेशी थेट व्यवहार करणे शक्य होईल.

        आजच्या युगात तंत्रज्ञान हे शेतकऱ्यासाठी एक वरदान ठरू शकते. ड्रोन तंत्रज्ञानाचा वापर करून पिकांवर कीटकनाशके फवारणे, हवामान अंदाजाची अचूक माहिती मिळवणे, जमिनीची आरोग्य तपासणी करणे अशा अनेक गोष्टी तंत्रज्ञानामुळे शक्य आहेत. सेंद्रिय शेती, नैसर्गिक शेती आणि एकात्मिक शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देणे ही काळाची गरज आहे. रासायनिक खतांच्या अतिवापरामुळे जमिनीची सुपीकता घटत असून, आरोग्यावरही दुष्परिणाम होत आहेत. शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब केल्यास जमिनीचे आरोग्य सुधारण्यास मदत होईल आणि पर्यावरणाचा समतोल राखला जाईल. केवळ सरकारच नव्हे, तर एकूणच समाजाचीही शेतकऱ्याप्रती काही जबाबदारी आहे. आपण शेतकऱ्यांनी पिकवलेले अन्न खातो, पण त्याच्या कष्टाची जाणीव आपल्याला नसते. शेतकऱ्याला आदराने पाहणे, त्याच्या समस्या समजून घेणे आणि त्याला पाठिंबा देणे हे आपले कर्तव्य आहे. शेतकरी हा केवळ अन्नदाता नाही, तर तो आपल्या संस्कृतीचा आणि परंपरेचा अविभाज्य भाग आहे.

        कृषी दिन हा केवळ उत्सव म्हणून साजरा न करता, तो आत्मचिंतनाचा आणि कृती करण्याचा दिवस असायला हवा. बळीराजाच्या कष्टाला आणि त्यागाला सलाम करतानाच, त्याच्या समस्यांवर गांभीर्याने विचार करून त्यावर ठोस उपाययोजना करण्याची हीच योग्य वेळ आहे. "शेतकरी सुखी तर जग सुखी" हे सूत्र आपण नेहमी लक्षात ठेवले पाहिजे. येणाऱ्या काळात कृषी क्षेत्रात आमूलाग्र बदल घडवून आणण्यासाठी, शेतकऱ्याला आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनवण्यासाठी, आणि त्याला आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. वसंतराव नाईक यांच्या दूरदृष्टीचा आदर करत, त्यांच्या स्वप्नातील समृद्ध आणि बलवान महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी आपण सर्वजण कटिबद्ध होऊया. हा कृषी दिन शेतकऱ्यांच्या जीवनात नवी ऊर्जा आणि आशा घेऊन येवो, हीच सदिच्छा!