'इंग्रजी' मराठीसह हिंदीलाही संपवणार!

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ दादागिरी ⬉

महाराष्ट्राची भूमी ही संत-महंतांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली, साहित्य आणि संस्कृतीने नटलेली भूमी आहे. या भूमीची ओळख म्हणजेच आपली मराठी भाषा. हजारो वर्षांचा इतिहास घेऊन उभी असलेली ही भाषा संत कवींनी आपल्या अभंगातून, ओव्यातून जनमानसात रुजवली आणि अर्वाचीन साहित्यिकांनी तिला वैभवाचे कळस चढवले. परंतु आज हीच मराठी भाषा, तिच्या अस्मितेसाठी आणि अस्तित्वासाठी संघर्ष करत आहे. परकीय आक्रमणांनी जितके नुकसान केले नाही, त्याहून अधिक धोका इंग्रजी भाषेच्या वाढत्या प्रभावामुळे निर्माण झाला आहे. या संघर्षात हिंदी भाषेने खारीचा वाटा उचलला असला तरी, आपल्या घराघरात, दुकानांमध्ये आणि अगदी आपल्याच मनात इंग्रजीने भक्कम घर निर्माण केले आहे. मराठीच्या ऱ्हासाची बीजे बाहेरून पेरली गेली नाहीत, तर ती आपल्याच मातीत, आपल्याच घरात रुजवली गेली आहेत, याची दाहक जाणीव करून देणारा हा एक प्रयत्न. 

       महाराष्ट्राची ओळख ही तिच्या समृद्ध संत परंपरेशी आणि त्यातून फुललेल्या मराठी भाषेच्या वैभवाशी निगडित आहे. मराठी संत कवींनी, अगदी ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम आणि रामदास यांसारख्या महनीय व्यक्तींनी, खऱ्या अर्थाने मराठी भाषेचा पाया रचला. त्यांनी सर्वसामान्यांच्या भाषेतून अध्यात्म, समाजप्रबोधन आणि नैतिक मूल्यांचा संदेश दिला. त्यांचे अभंग, ओव्या, भारुडे आणि श्लोक आजही आपल्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहेत. या संतांनी भाषेला केवळ अभिव्यक्तीचे साधन न ठेवता, ती जनसामान्यांच्या हृदयापर्यंत पोहोचवण्याचे माध्यम बनवले. यामुळे मराठीला एक समृद्ध आणि लोकभिमुख रूप प्राप्त झाले. या पायावरच अर्वाचीन साहित्यिकांनी मराठी साहित्याचा कळस चढवला. हरी नारायण आपटे यांच्या कादंबऱ्या, साने गुरुजी यांच्या कथा, के. नारायण काळे यांच्या नाटकांनी, केशवसुत, बालकवी, गोविंदाग्रज यांसारख्या कवींनी आणि नंतर पु.ल. देशपांडे, वि. वा. शिरवाडकर (कुसुमाग्रज), रणजित देसाई, शिवाजी सावंत यांच्यासारख्या लेखकांनी मराठी साहित्याला जागतिक स्तरावर नेऊन ठेवले. या साहित्यिकांनी मराठी भाषेची सौंदर्यदृष्टी, तिची अभिव्यक्तीची ताकद आणि तिचा आवाका सिद्ध केला. कथा, कादंबऱ्या, कविता, नाटके, ललित लेखन आणि वैचारिक ग्रंथ अशा विविध प्रकारात मराठी साहित्य बहरले. त्यांनी मराठी भाषेतून मानवी जीवनाच्या विविध पैलूंना स्पर्श केला, सामाजिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक बदलांचे चित्रण केले. 

     परंतु, गेल्या काही दशकांपासून या कळसाला पाणी फिरवण्याचे काम इंग्रजी भाषेने केले आहे, हे नाकारता येणार नाही. हिंदीने घराबाहेर मराठीचे नुकसान केले आहे, तर इंग्रजीने थेट घरात शिरुन मराठीचे  नुकसान केले हे अजूनही कोणाच्या लक्षात आलेले नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. मराठी शाळा बंद पडायला लागल्या त्याला इंग्रजी भाषाच कारणीभूत ठरली हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे. जागतिकीकरणानंतर इंग्रजी ही 'ज्ञानभाषा' आणि 'व्यवहाराची भाषा' म्हणून अधिकच रुढ झाली. करिअरच्या संधी, उच्च शिक्षण आणि आंतरराष्ट्रीय संबंधांसाठी इंग्रजीचे महत्त्व अनमोल ठरले. याचा परिणाम असा झाला की, मराठी शाळांची संख्या घटू लागली, पालक आपल्या मुलांना इंग्रजी माध्यमांच्या शाळांमध्ये पाठवण्यास प्राधान्य देऊ लागले आणि हळूहळू इंग्रजी हीच प्रगतीची पायरी मानली जाऊ लागली. याचा सर्वात मोठा पुरावा म्हणजे आज आपल्या आजूबाजूला दिसणारे चित्र. आज सगळीकडे दुकाने, कंपन्या, कारखाने, अगदी रहिवासी सोसायट्यांची नावेही इंग्रजी भाषेत दिसतात. पूर्वी ‘बालाजी किराणा स्टोअर्स’ किंवा ‘आनंद निवास’ असे मराठी नावे सर्रास दिसायची. आता त्यांच्या जागी ‘Big Mart’, ‘The Grand Residency’ किंवा ‘Elite Towers’ अशी इंग्रजी नावे दिसतात. ही केवळ नावांची गोष्ट नाही, तर एकंदर मानसिकतेचा भाग आहे. इंग्रजी नाव असेल तर ते अधिक आधुनिक, अधिक प्रतिष्ठित वाटते, अशी एक अघोषित भावना समाजात रुजली आहे. ही बदललेली मानसिकता मराठी भाषेच्या अस्तित्वासाठी गंभीर धोका आहे.

       महाराष्ट्रात हिंदीभाषेच्या सर्वस्तरावरील मुक्त वापराला विरोध व्हायलाच हवा, तितकाच विरोध इंग्रजीलाही व्हायला हवा, पण तसा तो होत नाही, ही एक विडंबनाच म्हणावी लागेल. मराठी भाषेला हिंदी आणि इंग्रजीच्या वाढत्या प्रभावामुळे धोका आहे. इंग्रजीने आपल्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूत, विशेषतः शिक्षण आणि रोजगारामध्ये, असे स्थान निर्माण केले आहे की ती एक अपरिहार्य भाषा बनली आहे. खरेतर मराठीच्या गळ्याला इंग्रजी नख लावते आहे हेही आपण मान्य केले पाहिजे. मराठी भाषिक स्वतःच स्वतःला फसवतो आहे. मराठी माणसाची मराठी भाषा आता निर्भेळ राहिलेली नाही. त्यात इंग्रजी शब्दांची फोडणी इतकी सर्रास दिली जाते की, तिचा ठसका मराठी माणसाला कसा लागत नाही हे देखील आश्चर्य आहे. 

       मराठीच्या ऱ्हासाची सुरुवात जेव्हा आई-वडील आपल्या  मुलांवर आपल्याला 'मम्मी-पप्पा' असे म्हणा म्हणून सक्ती करू लागले, तेव्हापासूनच सुरू झाली आहे. 'आई-वडील' हे शब्द आधुनिक वाटत नाहीत, तर 'मम्मी-पप्पा' म्हणणे प्रतिष्ठेचे झाले आहे. 'मी ऑफिसमध्ये जाऊन प्रेझेंटेशन दिलं', 'माझ्याकडे टाइम नाही', 'तुझं माइंड सेट कर' असे अनेक वाक्यप्रचार आपल्या रोजच्या बोलण्यात सहजपणे येतात. हे शब्द परके वाटत नाहीत, उलट ते आपल्याच भाषेतले असल्यासारखे स्वीकारले गेले आहेत. मराठी माध्यमातील शिक्षण नाकारून, आपल्या मुलांना इंग्रजी माध्यमात घालणारे आपणच आहोत. मराठी पुस्तके वाचण्याऐवजी, इंग्रजी साहित्य किंवा वेब सिरीजला प्राधान्य देणारेही आपणच. मराठी कलाकृतींपेक्षा परभाषेतील मनोरंजन अधिक 'कूल' वाटते, ही आपलीच मानसिकता झाली आहे. मग दोष दुसऱ्यांवर का टाकावा?  या सर्व पार्श्वभूमीवर एक महत्त्वाचा प्रश्न निर्माण होतो: मराठी माणूस आणि मराठीचे पुरस्कर्ते नेते आता 'हिंदी हटाव' सोबत 'इंग्रजी हटाव' असेही म्हणणार आहेत का? त्यासाठी खऱ्या अर्थाने संघर्ष करणार आहेत का? इंग्रजी ही जागतिक 'आवश्यकता' बनली असल्याने तिचा विरोध करणे अधिक कठीण आणि धाडसाचे काम आहे. मराठीच्या संवर्धनाची खरी लढाई इंग्रजीच्या वाढत्या प्रभावाविरुद्ध आहे. ती केवळ घोषणा देऊन जिंकता येणार नाही, तर त्यासाठी कृतिशील आणि दूरदृष्टीचा कार्यक्रम आखून तो प्रत्यक्षात आणणे आवश्यक आहे.

         उद्या मराठी भावी पिढ्यांना मराठी लेखक, कवी, संत, संस्कृती यांची माहिती, म्हणजेच स्वतःच्या अस्मितेची जाणीव, स्वतःच्या मुळांची जाणीव मराठी भाषेवरील इंग्रजीच्या आक्रमणामुळे असणार नाही, हे लिहून घ्या. याची आताच सुरुवात झाली आहे. आज इंग्रजी माध्यमात शिकणाऱ्या मुलांना मराठी संख्याही कळत नाहीत, हे वास्तव किती गंभीर आहे!  "एकवीस", "बत्तीस" हे आकडे इंग्रजी माध्यमात शिकलेल्या मुलांसाठी परके झाले आहेत, त्यांना ते 'ट्वेंटी वन', 'थर्टी टू' असेच येतात. ही केवळ संख्यांची गोष्ट नाही, तर आपल्या संस्कृतीच्या, इतिहासाच्या, साहित्याच्या आणि परंपरेच्या नाळ तुटण्याची ही पहिली पायरी आहे. ज्यांना आपली भाषा, आपले साहित्य, आपले संत आणि आपली संस्कृती कळत नाही, ते स्वतःच्या मुळांपासून कसे जोडले राहतील? इंग्रजीच्या या आक्रमणामुळे येणारी पिढी आपल्या समृद्ध वारशापासून पूर्णपणे अनभिज्ञ राहील, आणि हीच आपल्या भाषिक अस्मितेसाठी सर्वात मोठी शोकांतिका असेल.

       खरा प्रश्न असा आहे की, आपण मराठी भाषेला आजच्या बदलत्या काळात कसे जिवंत ठेवणार आहोत?  आपल्याला आत्मपरीक्षण करण्याची गरज आहे. मराठी भाषेची उपेक्षा करणारा वर्ग हा मराठी माणूसच आहे का, याचा विचार करावा लागेल. शिक्षण प्रणालीला बळकटी देणे, मराठी माध्यमातून शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना चांगल्या संधी उपलब्ध करून देणे गरजेचे आहे. मराठी माध्यम हे कमीपणाचे नाही, तर अभिमानाचे आहे, हे पालकांच्या मनात रुजवायला हवे. रोजगार संधी वाढवण्यासाठी मराठी भाषेतून शिक्षण घेतलेल्या तरुणांना रोजगार मिळायला हवा. मराठीतून ज्ञाननिर्मितीला प्रोत्साहन देऊन, नवीन उद्योगांमध्ये मराठीचा वापर वाढवायला हवा. प्रशासनात मराठीचा वापर सरकारी कार्यालये, बँका आणि इतर सार्वजनिक सेवांमध्ये अनिवार्य करणे गरजेचे आहे. सामान्य माणसाला त्याची कामे मराठीत करता आली पाहिजेत. साहित्य आणि कलांना प्रोत्साहन देणे, त्यांची निर्मिती आणि प्रसार वाढवणे आवश्यक आहे. नवीन पिढीला मराठी साहित्य वाचण्याची, पाहण्याची आणि अनुभवण्याची सवय लावणे महत्त्वाचे आहे. 

        तंत्रज्ञान आणि डिजिटल माध्यमांमध्ये मराठीचा वापर वाढवणे आवश्यक आहे. मराठीतून वेबसाईट, ॲप्स, सोशल मीडिया विषय आदी तयार करायला प्रोत्साहन द्यायला हवे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, घरातील संवाद मराठीत ठेवणे, मुलांशी मराठीत संवाद साधणे, मराठी पुस्तके वाचायला प्रोत्साहन देणे गरजेचे आहे. भाषा जगवण्याची पहिली जबाबदारी कुटुंबाची असते. मराठी भाषेचा पाया संतांनी रचला, कळस अर्वाचीन साहित्यिकांनी चढवला, पण त्यावर पाणी फिरवणारे इंग्रजीचे वादळ रोखण्यासाठी आपल्याला एकत्रित प्रयत्न करावे लागतील. त्यासाठी, आपल्याच भाषेशी आपण अधिक प्रामाणिक राहणे आवश्यक आहे. मराठीचा सन्मान, तिचा वापर आणि तिचा अभिमान बाळगल्यास कोणतीही भाषा तिच्या अस्तित्वाचा धोका निर्माण करू शकणार नाही. कारण, भाषा ही केवळ संवादाचे माध्यम नसते, ती संस्कृतीचा आत्मा असते, आणि तो आत्मा जिवंत ठेवण्याची जबाबदारी आपल्या सर्वांची आहे.