स्मृतींचा उजळलेला कंदील

 -उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

आजच्या डिजिटल युगात, जिथे एका क्लिकवर जगभरातील माहिती उपलब्ध होते आणि प्रकाशासाठी एलईडी दिव्यांपासून ते सौरऊर्जेवर चालणाऱ्या उपकरणांपर्यंत असंख्य पर्याय आहेत, तिथे रॉकेलचा कंदील आठवणे म्हणजे एका वेगळ्याच कालखंडात डोकावून पाहण्यासारखे आहे. हा केवळ एक प्रकाशाचा स्रोत नव्हता, तर अनेक पिढ्यांच्या आठवणी, संघर्ष आणि साधेपणाचा तो एक अविस्मरणीय साक्षीदार होता. रॉकेलचा कंदिलाबरोबर काही ठिकाणी चिमणी किंवा टेंबा हे रॉकेलचे दिवेही वापरले जायचे. श्रीमंतांघरी पेट्रोमॅक्सची बत्ती प्रखर प्रकाशाची बरसात करायची. एकंदरीत कंदील हा ग्रामीण भारताच्या, विशेषतः महाराष्ट्राच्या आणि इतर विकसनशील देशांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होता.

       रॉकेलच्या कंदिलाची रचना अतिशय साधी पण प्रभावी होती. त्यात प्रामुख्याने तेलपात्र (जिथे रॉकेल साठवले जाई), वात (जी रॉकेल शोषून घेई), वातधारक (जो वातीला पकडून ठेवून तिची उंची नियंत्रित करी), आणि चिमा (जो ज्योतीला वाऱ्यापासून वाचवून ती स्थिर ठेवत असे) हे भाग असत. जेव्हा वातीला आग लावली जाई, तेव्हा रॉकेल वातीवाटे वर येऊन जळे आणि त्यातून प्रकाश निर्माण होई. ही साधी कार्यप्रणाली अनेक वर्षांपासून प्रकाशाचा आधार बनली होती.

      रॉकेलचा कंदील केवळ प्रकाशाचे साधन नव्हता; तो अनेक घरांसाठी आशा आणि प्रगतीचे प्रतीक होता. आजच्या पिढीतील मुलांना रॉकेलचा कंदील कदाचित माहीतही नसेल, पण चाळीस वर्षांपूर्वीची परिस्थिती खूप वेगळी होती. त्यावेळी सर्वत्र वीज नव्हती. प्रामुख्याने शहरे विजेने प्रकाशित असली तरी, हजारो गावे, वाड्या आणि वस्त्यांवर वीज पोहोचलीच नव्हती. आणि जिथे पोहोचली होती, तिथेही ती घरात आणून तिचे बिल भरणे अनेकांना त्यांच्या आर्थिक स्थितीमुळे शक्य नव्हते. त्यामुळे बहुतेकांच्या घरी रात्रीच्या वेळी प्रकाशासाठी कंदिलाचाच आधार घ्यावा लागे. हाच कंदील मग त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला.

     याच कंदिलाच्या मंद उजेडात, आम्ही कित्येक रात्री अभ्यास केला आहे. पुस्तकातील अक्षरे कधी मोठी दिसणारी, तर कधी लहान होणारी, अशी ती ज्योत डोळ्यासमोर आजही तरळते. नारायण धारप, द.पा. खांबटे यांसारख्या लेखकांच्या भयकथा वाचताना, त्या कंदिलाच्या लखलखत्या आणि डगमगणाऱ्या प्रकाशात, भिंतींवर पडणाऱ्या सावल्यांमुळे एक वेगळेच भीतीदायक वातावरण तयार होई. त्या काळोखाच्या आणि प्रकाशाच्या खेळात, कथेतील भीती खऱ्या अर्थाने अनुभवली आहे, आणि ती आजही आठवली की अंगावर शहारे येतात.  याच प्रकाशात वि.सं. खांडेकर, ना.सी. फडके, सानेगुरुजी, पु.ल. देशपांडे, रामायण, महाभारत, बाबुराव अर्नाळकर, गुरुनाथ नाईक आदी लेखक वाचले. या कंदिलाच्या मंद प्रकाशात अनेक पिढ्यांनी अक्षरओळख केली, पुस्तके वाचली आणि आपले भविष्य घडवले. कितीतरी डॉक्टर्स, अभियंते, शिक्षक आणि नेते याच कंदिलाच्या प्रकाशात अभ्यास करून मोठे झाले आहेत. रात्रीच्या जेवण बनवण्यापासून ते शिवणकाम करण्यापर्यंत, आणि गप्पा मारण्यापासून ते पत्ते खेळण्यापर्यंत अनेक घरगुती कामे रॉकेलच्या कंदिलाच्या प्रकाशात होत असत. तो केवळ प्रकाश देणारा नव्हे तर कुटुंबाला एकत्र आणणारा एक घटक होता. ग्रामीण भागातील लग्नकार्ये, धार्मिक विधी किंवा इतर समारंभांमध्येही रॉकेलच्या कंदिलांचा वापर केला जाई. अधारात बैलगाडीलाही रॉकेलचा कंदील लटकावलेला असे. तो इमाने इतबारे रस्ता प्रकाशित करण्याचे काम करी.

       या सर्व दिव्यांमध्ये, पेट्रोमॅक्सची बत्ती ही खरी महाराणी होती. ती रॉकेलच्या कंदिलाची मोठी बहीणच असावी, असा तिचा दिमाखदार थाट असायचा. तिचा प्रखर प्रकाश डोळे दिपवणारा असे आणि तो दूरवर पसरत असे. तिची किंमत जास्त असल्याने ती सर्वसामान्यांच्या आवाक्याबाहेर होती, त्यामुळे ती प्रामुख्याने श्रीमंतांच्या घरी दिसायची. देवाच्या पालखीसारख्या धार्मिक मिरवणुकांमध्ये किंवा इतर मोठ्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांच्या वेळी पेट्रोमॅक्सच्या बत्तीचाच वापर केला जाई, कारण तिचा तेजोमय प्रकाश त्या सोहळ्यांना एक वेगळीच भव्यता प्रदान करत असे. आजही जेव्हा अचानक वीज जाते, तेव्हा रॉकेलचा कंदील हा एक आपत्कालीन मित्र म्हणून पुढे येतो. जनरेटर किंवा इन्व्हर्टर नसलेल्या घरांमध्ये तो आजही आपत्कालीन प्रकाशाचा स्रोत म्हणून महत्त्वाचा आहे.

      रॉकेलचा कंदील जितका उपयुक्त होता, तितकीच त्याला काही आव्हानेही होती. रॉकेल ज्वलनशील असल्याने कंदिलाच्या वापरामध्ये नेहमीच सुरक्षिततेचे धोके असत. निष्काळजीपणाने वापरल्यास आग लागण्याची शक्यता असे. कंदील जळत असताना धूर बाहेर पडे, जो आरोग्यासाठी हानिकारक असू शके. रॉकेलची उपलब्धता आणि त्याची किंमत हा एक महत्त्वाचा मुद्दा असे. कधीकधी रॉकेल कमी पडत असे किंवा महाग होई. तसेच, कंदिलाच्या चिम्याला काजळी जमत असे, जी नियमितपणे स्वच्छ करावी लागत असे.

      कालांतराने, विजेच्या तारा खेडीगावी पोहोचू लागल्या, घराघरात वीज आली आणि विजेचे दिवे, ट्यूबलाइट्स आणि बल्ब यांनी रॉकेलच्या कंदिलाची जागा घेतली. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे सौरऊर्जेवर चालणारे दिवे आणि एलईडी दिवे सहज उपलब्ध झाले, जे अधिक सुरक्षित, स्वच्छ आणि प्रभावी आहेत. यामुळे रॉकेलच्या कंदिलाचा वापर हळूहळू कमी होत गेला आणि तो फक्त एका स्मृतीचा भाग बनला. आजच्या पिढीसाठी रॉकेलचा कंदील हे कदाचित एखाद्या जुन्या चित्रपटातील किंवा इतिहासाच्या पुस्तकातील एक चित्र असेल. पण ज्यांनी तो अनुभवला आहे, त्यांच्यासाठी तो केवळ एक वस्तू नसून तो त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होता. तो गरीबीतही शिक्षणाची ज्योत पेटवणारा, रात्रीच्या अंधारात सुरक्षिततेची भावना देणारा आणि कुटुंबियांना एकत्र आणणारा एक महत्त्वाचा घटक होता.

       रॉकेलचा कंदील हे तंत्रज्ञानाच्या एका टप्प्याचे प्रतीक आहे. त्याने मानवाच्या प्रकाशाच्या मूलभूत गरजेची पूर्तता केली आणि अनेक दशके समाजाला सेवा दिली. जरी आज तो मोठ्या प्रमाणावर वापरात नसला तरी, त्याचे महत्त्व आणि त्याने बजावलेली भूमिका कधीही विसरली जाणार नाही. तो आपल्याला आठवण करून देतो की साधेपणा आणि गरजांनुसार केलेले शोध किती महत्त्वाचे असू शकतात. रॉकेलचा कंदील हा केवळ भूतकाळातील एक वस्तू नसून, तो एका युगाचा, एका जीवनशैलीचा आणि मानवी धैर्याचा एक तेजस्वी साक्षीदार आहे.