गुरुपौर्णिमा : गुरु-शिष्य परंपरेचे चिरंतन महत्त्व

-उमाजी म. केळुसकर ⬑ खारावारा ⬉

आषाढ महिन्यातील पौर्णिमा, म्हणजेच गुरुपौर्णिमा, हा दिवस भारतीय संस्कृतीत अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वाचा मानला जातो. गुरु-शिष्य परंपरेचा हा एक अनुपम सोहळा असून, ज्ञानदानाचे महत्त्व आणि गुरूंप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा दिवस आहे. केवळ आध्यात्मिकच नव्हे, तर शैक्षणिक, सामाजिक आणि वैयक्तिक जीवनातही गुरूंचे स्थान अनमोल आहे. या दिवशी आपण त्या सर्व व्यक्तींप्रती आदर व्यक्त करतो, ज्यांनी आपल्याला अज्ञानाच्या अंधारातून ज्ञानाच्या प्रकाशाकडे नेले.

       गुरुपौर्णिमा साजरी करण्यामागे अनेक ऐतिहासिक आणि पौराणिक कारणे आहेत. या दिवशी महर्षी व्यासमुनींचा जन्म झाला असे मानले जाते. त्यांनी महाभारत, पुराणे, उपनिषदे  यांची रचना केली आणि वेदांचे संकलन केले. त्यामुळे त्यांना 'आदिगुरू' म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांच्या या अतुलनीय योगदानाला आदरांजली वाहण्यासाठी गुरुपौर्णिमा साजरी केली जाते. केवळ व्यासमुनीच नव्हे, तर या दिवशी भगवान बुद्धांनी सारनाथ येथे पहिला उपदेश दिला असेही मानले जाते. त्यांच्या या धर्मचक्र प्रवर्तनाला स्मरून बौद्ध धर्माचे अनुयायीही हा दिवस मोठ्या आदराने साजरा करतात. जैन परंपरेनुसार, या दिवशी भगवान महावीरांनी आपले पहिले शिष्य गौतम गणधर यांना दीक्षा दिली होती, त्यामुळे जैन धर्मीयही या दिवसाला महत्त्व देतात. अशाप्रकारे, गुरुपौर्णिमा ही केवळ एका परंपरेशी जोडलेली नसून, ती विविध धर्म आणि पंथांमध्ये गुरूंच्या महत्त्वाचे प्रतीक आहे.

        गुरुपौर्णिमेचे महत्त्व केवळ पूजा-अर्चा करण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते ज्ञानाचे महत्त्व, मार्गदर्शन आणि कृतज्ञता या मूल्यांमध्ये दडलेले आहे. जीवनाच्या प्रत्येक टप्प्यावर आपल्याला कोणा ना कोणाकडून मार्गदर्शन मिळत असते. आई-वडील हे आपले पहिले गुरू असतात, जे आपल्याला जगाची ओळख करून देतात. त्यानंतर शाळेतील शिक्षक, महाविद्यालयातील प्राध्यापक, कार्यक्षेत्रातील मार्गदर्शक, आध्यात्मिक गुरू आणि कधीकधी तर जीवनातील अनुभवही आपल्याला खूप काही शिकवून जातात. गुरू हे केवळ पुस्तकी ज्ञान देत नाहीत, तर ते आपल्याला योग्य-अयोग्य, सत्य-असत्य यातला फरक शिकवतात. ते आपले विचार आणि दृष्टिकोन विकसित करण्यास मदत करतात. गुरूंच्या मार्गदर्शनामुळेच आपण आपल्या क्षमता ओळखू शकतो आणि जीवनात यशस्वी होऊ शकतो. त्यामुळे, गुरुपौर्णिमा हा ज्ञानाला आणि ज्ञान देणाऱ्याला वंदन करण्याचा दिवस आहे. 

       जीवनाच्या अनिश्चित प्रवासात गुरू हे दीपस्तंभाप्रमाणे असतात, जे आपल्याला योग्य दिशा दाखवतात. जेव्हा आपण गोंधळलेले असतो, तेव्हा गुरूंचे मार्गदर्शन आपल्याला स्पष्टता देते आणि योग्य मार्ग निवडण्यास मदत करते. ते केवळ पुस्तकी ज्ञान देत नाहीत, तर जीवनातील व्यावहारिक अडचणींवर मात कशी करावी हे देखील शिकवतात. गुरुपौर्णिमा हा गुरूंप्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा दिवस आहे. त्यांनी आपल्यासाठी केलेल्या त्यागाची, प्रयत्नांची आणि निस्वार्थ सेवेची आठवण करून देणारा हा दिवस आहे. त्यांच्याप्रती आदर आणि कृतज्ञता व्यक्त करून आपण त्यांच्या योगदानाला सन्मानित करतो. ही कृतज्ञता केवळ औपचारिकतेपुरती मर्यादित नसावी, तर ती आपल्या कृतीतून आणि आचरणातूनही व्यक्त व्हायला हवी.

        गुरुपौर्णिमा वेगवेगळ्या प्रकारे साजरी केली जाते, परंतु त्यामागील मुख्य उद्देश गुरुंप्रती आदर आणि कृतज्ञता व्यक्त करणे हाच असतो. या दिवशी अनेक लोक आपल्या आध्यात्मिक गुरूंची, पूज्य व्यक्तींची किंवा इष्टदेवतांची पूजा करतात. अनेक मंदिरांमध्ये विशेष पूजा आणि आरतीचे आयोजन केले जाते. भक्तगण गुरूंच्या चरणी नतमस्तक होऊन त्यांचे आशीर्वाद घेतात. काही ठिकाणी गुरूंच्या पादुकांची पूजा केली जाते. शैक्षणिक संस्थांमध्ये विद्यार्थी आपल्या शिक्षकांचा सन्मान करतात. त्यांना भेटवस्तू देतात, त्यांचे आभार मानतात आणि त्यांचे आशीर्वाद घेतात. अनेक शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जिथे विद्यार्थी आपल्या शिक्षकांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतात. अनेक ठिकाणी या दिवशी धार्मिक प्रवचने, सत्संग आणि भजनांचे आयोजन केले जाते. आध्यात्मिक गुरू आपल्या शिष्यांना मार्गदर्शन करतात आणि त्यांना धर्म आणि नीतिमत्तेचे पाठ शिकवतात. या दिवशी गुरूंकडून दीक्षा घेण्याची परंपराही काही ठिकाणी पाळली जाते. 

      काही लोक गुरुपौर्णिमेच्या निमित्ताने समाजसेवा करतात. गरजू लोकांना मदत करणे, दानधर्म करणे किंवा सार्वजनिक ठिकाणी स्वच्छता मोहीम राबवणे अशा उपक्रमांतूनही गुरूंच्या शिकवणीचे पालन केले जाते. गुरूंची शिकवण ही केवळ व्यक्तिगत उन्नतीसाठी नसते, तर ती समाजाच्या कल्याणासाठीही असते. गुरुपौर्णिमा हा केवळ उत्सवाचा दिवस नाही, तर आत्मचिंतन आणि संकल्प करण्याचाही दिवस आहे. आपण आपल्या गुरूंकडून मिळालेल्या ज्ञानाचा उपयोग कसा करत आहोत, जीवनात त्यांची शिकवण किती अंमलात आणत आहोत, याचा विचार करण्याचा हा दिवस आहे. या दिवशी आपण आपल्या चुका दुरुस्त करून, चांगल्या मार्गावर चालण्याचा आणि ज्ञानाची उपासना करण्याचा संकल्प करू शकतो.

       गुरुपौर्णिमा हा केवळ एक सण नसून, तो ज्ञान, आदर आणि कृतज्ञतेचा महाउत्सव आहे. आपल्या जीवनाला आकार देणाऱ्या, योग्य दिशा दाखवणाऱ्या आणि अज्ञानाचा अंधार दूर करणाऱ्या सर्व गुरूंप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा एक सुवर्ण अवसर आहे. या दिवशी आपण हे स्मरण करूया की ज्ञानाची ज्योत सतत तेवत ठेवणे आणि ती इतरांपर्यंत पोहोचवणे हे आपले कर्तव्य आहे.